Ikinci yazı. Birinci yazı “Mənim COVİDim” adlanır
İnsan yaşlandıqca çox şeyə münasibəti dəyişir. Əslində bu konkret yaşla bağlı məsələ deyil. Yaşlana-yaşlana yaşanmışlarla bağlıdır. Nə qədər səhv edirsən, nə qədər adamı illər boyu tanımamısan-ağrıdır. Koronavirusun adı da ağırdır, özü də. Indi yaxşılaşmışam, düşünürəm, sağalmasaydıq “qorxurdu, yaşlıydılar, yan xəstəlikləri vardı, gecikdirdilər, çox az çəkdi, tez oldu”… deyənlər tapılacaqdı.
Dekabrın 9-u xəstəxanaya getmək qərarı verəndən bizimkilər axtarışa başladılar. Qardaşım qorxumu bildiyindən məni təcrübəli həkimləri, təminatlı reanimasiya şöbəsi olan ən yaxşı xəstəxanaya yerləşdirməyə çalışırdı. Bacılarım əlaqələrini işə salmışdılar, böyük bacım daha təlaşlıydı: ikinci bacısı da bu xəstəliyin caynağına keçmişdi. Qohumlardan biri qardaşıma söz vermişdi. Çarpayı boşalmasını gözləyirdik. Ağlıma gəlməzdi ki, həmişə qaçdığım xəstəxana ortamına bu qədər can atacam və o da bunca çətin olacaq. Dekabrın 10-u televizorda Qələbə paradına baxdım. Möhtəşəm deyildi. Izləyicisisz, coşqusuz, tam qələbəsiz nə parad. Axşamçağı təcili xəstəxanaya getməli oldum, yer boşalmışdı. Tam şəraitli palataya yerləşdim. Şəhərə açılan gözəl mənzərə.
Öskürəkdən boğulsam, nəfəs ala bilməsəm, danışmağa heyim olmasa da səbirsizliklə həkimin gəlib məni müayinə edib durumum barədə rəy bildirməsini gözləyirdim. Xüsusi geyimdə bir qadın və kişi palataya gəldi. Qadın salamlaşıb tibb bacısıyam, bu da həkimdi dedi. Salamın yerinə “səlam” deyən həkim xoşuma gəlmədi. Görkəmi. Həkim başladı mənim “salam, sağ ol”dan savayı bir söz bilmədiyim ingilis dilində suallar verməyə. Səsini telefona yazdı, telefonda dediklərinin rusca tərcüməsi yazıldı, tibb bacısı məndən aldığı cavabları rus dilində səslə telefona köçürdü, telefon da onun dediklərini ingilis dilinə çevirdi. Ilk müayinəm belə əndrabadi keçdi. Niyəsini soruşmağa halım yoxuydu. Qara-qura, balacaboy (qapalı geyimdən görünəni buydu) həkim saturasiyanı, təzyiqimi, temperaturumu yoxlayıb anındaca burnuma oksigenə qoşulu borucuq taxdı, ağzıüstə yatmağı tapşırdı, getdilər. Saturasiya 88-ə düşmüşdü, bilirdim, azı 95 olmalıdı. Bir iki saata oksigen məni özümə gətirdi, gözüm açıldı, nəfəs ala bilib rahatladım, amma yerimdə qımıldana bilmədim. Xəstə baxıcısı çay gətirdi. Ondan əndrabadi müayinə barədə soruşdum.
-Aaa, bilmirsiz, burdakı bütün həkimlər, tibb bacıları Kubadan gəlib. Həkiminiz kubalıdır. Bu həkimlərə düşmək şansdır.
– Bayaq gələndi həkimim?
-Yox, o axşam növbəsinin həkimidir. Əsas həkiminiz sabah gələcək.
-Onunla necə danışacam?
-Nicat həkim var bizdən, o kömək edəcək.
Bəxtim gətirmişdii, kubalı həkimlərin əlinə düşməyimə sevindim, dil bilməməyimə təəssüfləndim, əsəbiləşdim. İlk dəfə neçə il qabaq Birləşmuş Ərəb Əmirliyində olanda təəssüflənmişdim ingilis dilini bilməməyimə. O zaman başlasaydım ingilis dilini öyrənməyə (bacım ingilis dili müəllimidi), indi baş çıxara bilərdim. Gecə səhərəcən yatmadım. Evin nigarançılığından, ağrıdan, halsızlıqdan, əsəbdən, çarpayımın narahatlığından, yastığımın nazikliyindən, dəhlizdən gələn öskürək səslərindən… Aranı dağa, dağı arana apardım. Nə aran dağa getdi, nə dağ arana…
Səhər həkimlər gəldi. Qadınlı kişili bir dəstə kubalı, bir azərbaycanlı. Həkimim orta yaşlı, suallarından, mənim suallarıma cavablarından ciddi, savadlı həkim rəyi yaradan Karlos Fonseka oldu. Cavan həkimimiz Nicat ondan heç geri qalmırdı. Ağlım kəsəndən bu günə qədər keçirdiyim bütün xəstəliklərlə maraqlandılar, qeydlər apardılar, irsi xəstəliklərimizi öyrəndilər. Xaricdə xəstəxanada olmamışam, az-çox oxumuşam, eşitmişəm, eynən oralardakı kimi. Geniş və dərindən müayinə. Bir yanı boş buraxmadılar. Arada Karlos Kubada olub-olmamağımı soruşdu. Ürəklə “no” dedim (birinci “no” məndən gəldi). Ilk müayinə çox səmərəli keçdi, yan xəstəliklərimə görə xəstəlik durumumun “orta ağır” olduğunu, 4 saat ağzı üstə, yarım saat sağ, yarım saat da sol böyü üstə yatıb heç bir halda arxası üstə uzanmamağı tapşırdılar. Oksigenə bağlılıq da öz yerində. Yıxıl, öl. Karlos hər şeyin yaxşı olacağı vədini verib, narahat olma-dedi. Məndən də “okey” almamış getmədi. Onlar çıxan kimi müalicə başladı. Kubalının biri getdi, ikisi gəldi. Dəqiqəsi dəyişməz yoxlamalar, balaca cihaz, böyük cihaz, rentgen aparatı, qan təhlilləri, iynə, dərman, fizioterapiya, kardioqrama, testlər, sorğu-sual, vizual müşahidə… Nə deyim, nə yazım ki, kubalı həkimlərin, tibb bacılarının, onlardan bir az tənbəl tibb qardaşlarının, bizim 28 yaşlı yaraşıqlı Nicatımızın əməyini ifadə edim, bilmirəm. Həkimlər gündə bir yol gəlir, hansı dəyişikliklər olduğunu soruşur, başdan ayağa hər şeylə maraqlanırdılar. Xəstəliyin gedişinə uyğun təyinatları dəyişir, əlavələr edirdilər. Hələ ki yerimdən dura bilmirdim, danışmağa heyim yoxuydu, həkimin sorğularını qısa cavablandırır, suallarımı Nicat həkimə yazılı verirdim. Verəcəyim sualları öncədən kağıza yazmağım Karlosa maraqlı gəldi. Jurnalist olduğumu öyrəndi. Bəzi əlavə tapşırıqlar verdi…
Həkimli, tibb işçili kubalılar 12-15 nəfər olardı. Yoluxma sayının pik nöqtəsində xəstəxanaya getmişdim, qaldığım mərtəbədə bütün palatalarda xəstə vardı (xəstəxanadan çıxanda yoluxma azalmışdı, palatalar bir-bir boşalırdı). Ağır olanlar, orta ağır olanlar. Çox ağırlar reanimasiyaya köçürülürdü. Kubalılar iki mərtəbədə çalışıdırlar. Işləri həddən çox idi. Yəqin ki, əməklərinin maddi qarşılığını alırdılar, məncə məsuliyyətli olmaları maddiyyatdan qaynaqlanmırdı. Nə qədər maaş alsalar da, bunun yad mühitə uyğunlaşmaq, vətən, doğmalar üçün darıxmaq, dil baryerinin yaratdığı çətinliklər, fiziki, mənəvi tərəflərləri, yoluxması var. Eyni sözlər yerli tibb işçilərinə aiddir, onlar da ailələrindən uzaq düşmüşdülər, yoluxma ola bilərdi. Onların əməyinin qarşılığı ödənilməzdir. Koronadan dünyasını dəyişən həkimlərə, tibb işçilərinə min rəhmət.
Kubalılar çox yorğun görünsələr də, gündə neçə dəfə otağa gəlsələr “salam” verməyi unutmurdular. Bəziləri “yaxşı” da deyə bilirdi. Tibb bacılarıyla əsasən əl hərəkətləri, işarə və mimikalarla anlaşırdıq. Narazılığımı, etirazımı adətən üz turşutmaqla bildirirdim. “No” deyib gedirdilər. Razı qalanda gülümsəyirdim, bəzən baş barmağımla işarə edirdim. Lal dili. Iki saatdan bir saturasiya, təzyiq, temperatur yoxlamaları aparılır, cədvələ yazılırdı. Gecə gözümə təzə yuxu getməyilə gəlib oyatmaları bir olurdu. Səhər, axşam sistemlər bitmək bilmədi. Dərman qarışıq 400 qramlıq maye sistem şəklində damarıma düz 6 saata yeridildi. Sutkanın dörddə biri, onun 4 saatı ağzıüstə uzanmaqla. 6 saata səbrim çatmadı, düyməni basdım, tibb bacısı gəldi, birtəhər anlatdım ki, sistemin sürətini artırsın, “no” deyib getdi. Səhəri kubalı tibb bacısından Nicata (oğlum yaşdaydı deyə çox vaxt adıyla müraciət edirdim) şikayət etdim. Karlos tez nə dediyimlə maraqlandı. Bir “no” da o dedi. Nicat həkim izah elədi, “sizə bahalı dərman yazmışıq, tez və güclü təsiri olsun deyə ikiqat dozada vurulur, heç bir halda sürətləndirmək olmaz”. Sən də “no”, ay Nicat? Belə çıxır məni “no”lar sağaldacaq? Nicat gülümsədi, mən yox.
Karlos bir xeyli antibiotik təyin etmişdi. Deksametazon, kloksan yazmışdı. Müalicədə istifadə edilən bütün dərmanların adıyla maraqlanırdım, qeyd edirdim. Xəstəxanaya gələnə qədər TƏBİBin brifinqlərində Yaqut Qarayeva bu dərmanların heç birindən istifadəni məsləhət bilmirdi. Özüm qulaq asmışdım, antibiotik, deksametazon istifadə etməyin fəsadları var, ağırlaşma verir, ona görə evdə müalicədə ölüm halları çox olur deyirdi. Fikrimi Nicat həkimə dedim, Karlosa çatdırdı, mənlə razılaşmadılar. Biz ÜST-ün tövsiyyəsi və öz təcrübəmizlə işləyirik. Sizə Trampın müalicə olunduğu dərmanı vurmuşuq, çoxları heç onun adını bilmir. Bir ampulası 300 manatdı. Aylardır, korona xəstələri ilə çalışırıq, bunlarsız müalicə olmaz. Nə deyə bilərdim. Bütün mümkün müalicə, əla şərait, yuksək xidmət, gözəl münasibət, qidalanma-hər şey pulsuz. Nə demək olardı ki?! Düşünürəm, Yaqut xanım bu dərmanlardan istifadə etməyin yox, həkim nəzarəti olmadan istifadə etməyin deməliydi. Çünki həmin o deksametazon məndə indiyəcən olmayan, təzəcə yoxlatdığım şəkəri yüksəltdi, xəstəxanadaydım deyə anındaca müdaxilə edib ağırlaşmanın qarşısını aldılar. Bunlar o qədər sürətli baş verdi ki. Tibb bacısı günorta antibiotiki vurub adəti üzrə gülümsəyib “okey” deyib baş barmağını qaldırmadı. Tələsik çıxdı. Getməyi ilə qayıtmağı bir oldu. Şəkərölçənlə qayıdıb qanda şəkəri ölçdü, rəqəmi mənə göstərib getdi. Narahat oldum. Şəkər xeyli yüksəkdi. Tez də qayıdıb iynə vurdu. Sonra hər iki saatdan bir aparılan ölçülərə şəkərin ölçülməsi də əlavə olundu. Niyə bunu detallı yazıram. Tibb bacısı mənim üzümə baxmağıyla dəyişikliyi hiss eləmiş, bunun şəkərdən ola biləcəyini anlamış, həkimə bildirmişdı. Anında reaksiya problemin qarşısını aldı. Evdə çətin olacaqdı. Adamları qorxutmaq, çaşdırmaq yox, ətraflı izah etmək gərəkdir, Yaqut xanım..
Evdəkilərə tapşırmışdım, kimsə zəng etməsin, onsuz da danışmağa halım yoxdu. Uşaqlar, bacılarım, qardaşım, baldızım, başladılar gündə bir neçə dəfə mesaj yazmağa. Narahat idilər. Halım olanda cavab yazırdım. Bu arada tibb bacısı gəlib yoxlamasını edir, iynə vurur, dərman atdırırdı. Bir gəldi, gördü telefon əlimdə, iki gəldi, gördü telefon əlimdə, hirsli-hirsli üzümə baxıb “telefon, telefon, no telefon” deyib deyinə-deyinə getdi. Yaxşı ki dilini bilmirdim, yəqin deyirmiş ki, mən bundan ötrü əziyyət çəkirəm, bu telefonla oynayır. Yazışmaları azaltdım.
Ilk beş gün durumumda dəyişiklik olmadı. Bədənimdə elə bir orqanım yox idi ki, həkim hər gün onların fəaliyyəti ilə maraqlanmasın, suallar verməsin, ən kiçik problemi belə aradan qaldırmağa çalışmasın. Onlar məni Covidin hərtərəfli zərbələrindən incəliklə qoruyurdular. Hətta ayağımdakı şişkinliyi belə nəzarətdə saxlayırdılar. İlk beş günü bütün təyinatları eyni tibb bacısı yerinə yetirdi. Gündə on dəfə salam verir, halımı soruşurdu. Baxışımla cavab verirdim, halım olmadığını süzülən baxışlarımdan bilirdi. Hərdən azərbaycanca cavab verirdim, səsimin tonundan bilirdi münasibətimi. Çox pozitiv xanımdı. Adı Heyza idi.
Hərdən palataya girəndə zümzümə edirdi. Təmiz, cingiltili səsi vardı. Eyni, görünür ən çox sevdiyi Kuba musiqisini səsləndiridi. Nə qədər əzgin, üzgün olsam da musiqiyə reaksiya verirdim, mən də bu yandan “Qarabağ, can Qarabağ, ana yurdum”u oxumağa çalışırdım. O dəqiqə zümzüməsini kəsib “Karabak Azerbayjan” deyir, sağ yumruğunu yuxarı qaldırır, ikimiz də gülümsəyirdik. Deyəsən bizim tv kanallara çox baxmışdı. Elə ki bir balaca yaxşılaşma başladı Heyza az-az göründü, ancaq sistem qoyanda gəldi yanıma, qalan işləri başqalarına ötürdü. Onun qədər diqqətli, cəld, dəqiq, ünsiyyətcil, pozitiv birisini görmədim. Öyrəndim ki, problemli xəstələri ona tapşırırlar, həkimdən çox bilir deyirdi bizimkilər onun haqqında. Heyzanın şəklini çəkmək istədim, razılaşmadı, telefonumu alıb selfi çəkdi.
Öyrəndim ki, xəstə ilə şəkil çəkdirməyə icazə var, xəstəyə poza verməyə yox. Kitab oğrusu oğru sayılmadığına görə, gizli foto çəkən jurnalist də qaydaları pozmuş sayılmır. Foto-faktdı.
Palatada televizor vardı. Ilk günlər açmasam da yaxşılaşmağa başlayanda açdım. Ancaq yerli kanallar. Xəstəxana, koronavirus bir yandan, həkiminlə danışa bilməmək bir yandan, yerli kanallara möhtac olmaq o biri yandan, bundan pis cəza, qarğış olmaz. Heç fikir verməmişdim, həftənin beş günü eyni saatda bütün kanallarda tibb proqramı, mənasız tok-şoular, əyləncə proqramları . Seriallar nə gündə-mılnaya opera. Hər gün eyni saatda eyni aparıcıları eyni ampluada görmək, dəhşətdir. Aparıcılar da maraqsız, mövzular da. Zəifdir, baxmaq olmur. Məncə gündəlik verilişlərin sayı azaldılmalı, rəngarənglik üçün həftəlik verilişlərə keçilməlidir. Gündüzlər arada film göstərmək gərəkdi. Hətta cizgi filminə də baxmaq olar. Prezidentin çıxışlarını o qədər təkrarladırdılar, əzbərlədim. Videoçarxları ən çox fırladan Real idi. Aztvdən də çox.
Palatada tək idim. “Yağ tök, yala”. Anam özü çox təmizkar qadın idi, təmiz bir yer haqqında danışanda belə deyirdi, “yağ tök, yala”. Gündə iki yol pəncərə açılıb işıqlı otağın havası dəyişdirilir, iki yol döşəmə, hamam otağı təmizlənir, hər yer spirtlə silinir, xəstəyə dəhlizə çıxmağa heç bir halda icazə verilmir. Gündə 3 dəfə ayrıca birdəfəlik qablarda qablaşdırılmış yemək torbada gətirilir, yarım saat sonra zibil yığılır. Elə bil Azərbaycan deyil. Xəstəyə qulluq, təmizlik işlərində bizim müxtəlif xəstəxanalardan toplanmış gənc və orta yaşlı yaraşıqlı xanımlar çalışırlar, (kubalı qarayanız tibb işçiləri “skafandr”ın altından onları çox təbəssülə süzürdülər)amma bütün qaydalara uyğun. Ən inanılmazı, kimsə səndən nə isə ummur. Verdiyin meyvəni, konfeti belə alması üçün xahiş, minnət edirsən.
Yazdığım kimi dəhlizə çıxmağa icazə yox idi. Qapı açılanda palataların aralı qalan qapılarından səslər gəlirdi, ən çox da boğulmalı öskürək. Ara-sıra xəstə baxıcılarını səsləmə. Üzbəüz palatada bir xanım vardı, onun otağının qapısı örtülü, mənim otağımın qapısı örtülü, səsi qulaq deşir. Bir də gördün çağırır: Kolumbiya, Kolumbiya. Guya tibb bacısını çağırır. Kubalını. Bir gün də həmin xanımın otağından alqış səsləri gəldi ”Ad günün mübarək” oxuyurdular həkimli, tibb işçili. Koronavirus xəstəsi xanımın ad gününü tortla qeyd edirdilər. Həyat eşqi bu olsun gərək. Xoş oldu.
On gündən sonra yaxşılaşmağa başladım. Xəstəliyin əlamətləri get-gedə azalırdı. Dad bilirdim, yeməklərin dadı xoşuma gəlmirdi. Evdən gələn yeməklərin çoxunu yeməyə qoymurdular: “no”. Yaxşılaşsam da xəstəxanada götürülən ikinci testin də cavabı pozitiv gəlmişdi, kefim pozulmuşdu. Müalicə isə ciddiyətilə davam edirdi. On altıncı gün üçüncü test götürdülər və məni oksigendən ayırdılar. Saturasiya stabilləşmişdi: 95 . Axır ki testin cavabı neqativ oldu. Ama Karlos xəstəxanadan çıxmağa icazə vermədi. Əlavə iki gün də müalicəmi ayni tempdə saxlayıb, necə deyərlər işini uğurla bitirdi. Analiz və digər göstəricilər, rentgenin cavabı onu razı salandan sonra məni evə yazdı. Heç bir halda başından eləmədi. Işini tamamladı, müalicəsindən razı qaldı, on doqquzuncu gün “evə gedə bilərsiz” dedi. Ev tapşırıqlarımı da verdi. Tam sağalma bir neçə ay çəkəcək xəbərdarlığını da elədi. Sağollaşdıq. Onlara minnətdar idim. Içimdə bir şübhə qaldı: “görəsən bizim həkimlər də xəstələrinə qarşı belə diqqətlidilər”? Bacımı, yoldaşımı, tanıdığım bir çoxlarını neqativ cavabı gələn kimi evə yazmışdılar. Mənim Karlos və Nicat həkimimsə sonacan elə detallı müalicə apardılar ki, bəzilərini burda yaza da bilməyəcəm. Gördüklərimə, yaşadıqlarıma əsasən deyə bilərəm: müalicə aldığım Yeni klinikanın 12-ci mərtəbəsində hər şey “okey”dir. Ama kimsənin yolu buralara düşməsin.
Sonda:
Coviddən ölənlərlə müharibədə şəhid olanların sayı yaxındı, fikir vermisizmi. Bu da bir müharibədi. Mən o müharibədən həkimlərin, doğmaların, dostların köməyilə qələbəylə çıxdım. Hamı necə sitat gətirir, mən elə edim: ”Nə oldu Covid, ciyərimdə yallı gedirdin, ürəyimə yol çəkirdin. Gəbərdin, gorbagor oldun, Covid-19”.
Etiraf edim, Dağlıq Qarabağın statusu necə gəbərdisə, mənim Covidim də elə gəbərib. Ciyərimdə işğal etdiyi ərazinin böyük hissəsini itirib, ama yox olmayıb. Yəni evdə mənimlə birgə yaşayır, arada sərt üzünü göstərir də. Üzünü mürdəşir yusun Koronavirusun da, ermənilərin də.
Fimar Asimqızı