Bu, beşinci yazıdır. Dörd tura gedib beş yazı yazmalı oldum. Mənim üçün ən arzuolunmaz yazı budur. Ağrılı yazı. Sözləri daha diqqətlə seçməliyəm, hisslərimi gizlətməliyəm, aqressivlik olmasın, kiminsə konlünə toxunmayım, kimsə bu yazıda özünü tanımasın. Ağır olan nədir, ağrı nədəndir?
Mənim bu qədər bəyənməyib tənqid etdiyim turlara gedənlərin əksəriyyəti evdən uzaq yaşadıqları bir günü qazanc bilən qadınlardır-cavanlar, orta yaşlılar, yaşlılar. Həyatları o qədər yeknəsəng, ailədə daşıdıqları yük o qədər ağırdır ki, bir günlük də olsa öz hesablarına (qənaətlə yığdıqları pulla) evdən çıxmağı, şəhərdən uzaqlaşmağı qazanc bilən qadınlar. Bəziləri ərlərindən, qayınanalarından, uşaqlarından uzaqlaşmaq fürsəti bilir bu turu. Dərddən, söz-söhbətdən qaçırlar. Bəzilərinin səfər pulunu ərləri ödəyib başdan edirlər onları. Bir avtobusda 50 nəfər varsa onun uzağı 2-3-ü kişi olar. O da subaylar, ya da sevgililər. Ərlər yox səviyyəsindədir o turlarda. Dörd turda hardasa təxminən 150 nəfərlə yol yoldaşı olduq uzağı on ər gördüm. Onlardan biri türk qızla azərbaycanlı oğlandı. İki aylıq evliydilər, oğlan qıza Azərbaycanı tanıdırdı. Türk qızı bizim oğlana heç yaraşmırdı amma.
O turlar bədbəxt Azərbaycan qadınının azadlığıdır. Bu azadlığı xoşbəxtlik bilir o qadınlar. Nə qədər yorucu, problemli, hardasa təhlükəli, antisanitar və zövqsüz olsa da. Komfort o qadınların ağlna belə gəlmir. Qaçmaq, uzaqlaşmaq, unutmaq, nəfəs almaqdır məqsədləri- əksəriyyət evdar qadınlardır. Az sayda müəllimlər, həkimlər, hansısa şirkətdə çalışanlar var.
Şamaxıya 24, İsmayıllıya 32, Lənkərana 52, Şəkiyə 40 nəfərlə getmişdik. Təhlilləri ortalama 30 nəfər üzərində aparacam. 30 nəfərin üzağı 5 nəfəri tura tur kimi baxır. Gedəcəyi yeri görmək, tanımaq, gəzmək, zövq almaq, dincəlmək üçün. Avtobusda yolboyu özünü daha sakit, ölçülü aparır, gördüyü ilə maraqlanır, bilmədyini soruşur, öyrənir, ədəb-ərkanı gözləyir. Qalanların məqsədi ayrıdır. Qızların bir qrupu instaqramçılardır. Hər həftə yollardadılar. Hər anı fotoya, videoya çevirir, canlı yayıma çıxırlar. Bir turda beş dəfə paltar dəyişirlər, saçlarıyla oynayırlar, hər cür geyimə, danışığa, hərəkətə açıqdılar, özlərini meymuna bənzədirlər. Tik-tokçular daha abırsızdılar. Bəzi qızlar tura sevgili tapmaq üçün çıxır. Avtobusda 1 nəfər kişi xeylağı varsa (fərqi yoxdur evli ya subaydır) ona ən azı iki qadın sevgili namizədi olur. Birlikdə əylənirlər, naharın pulunu ona ödətdirirlər, telefon nömrələrini yazdırırlar. Birinin sevgilisi yanında mürgüləyəndə paraleldə yatan qadının ərinə nömrə verir. 20 il qabaq Türkiyəyə gedəndə görmüşdüm beləllərini-türk kişilərini tora salmağa gedirdilər. Elə bilirdim dünya düzəlib.
Hər turda konkret 3-4 nəfər olur ki, bələdçiləri, sürücüləri tanıyırlar, turlardakı musiqi repertuarını əzbər bilirlər. Bütün yolu atdanıb-düşürlər. Sərpayılıq edirlər. Onlara gedişdə endirim olunur.
Qadınların çoxunun sevimli məşğuliyyətləri yol boyu yırğalanan avtobusda rəqs etmək, yüksək səslə musiqi dinləməkdi. İçi oynayır o qadınların. İçi. Şamaxıya, İsmayıllıya gedən tur qızlarından əl həzər. Lerik-Lənkərana gedənlərin arasında bir cavan gəlin vardı-üç uşaqla. Deyir hər həftə tura çıxıram. Üç uşaqla tura çıxmağı anlamaq olmur.
Tur elanlarının hamısında əyləncəli oyunlar var. Hamısında eyni oyun oynanır-bələdçi hərədən dəyərli bir əşya alıb torbaya yığır. Sonra onları bir-bir torbadan çıxarıb yiyəsini önə-sürücünün yanına -“səhnəyə” çağırır. Həmin adam istedadını göstərməli, yoxdusa bələdçinin qabaqcadan hazırladığı tapşırığı yerinə yetirməlidir. Uşaq baxçasında olduğu kimi, şeir demək, mahnı oxumaq, oynamaq, yanıltmac söyləmək, gic-gic tapşıqıları yerinə yetirmək. İntellektual, informativ, maarifləndirmək yönündə bircə dənə olsun tapşırıq yoxdur. Tik-tok. Kimsə tapşırığı yerinə yetirmirsə, əşyasından keçməlidi, ya da əvəzində bələdçiyə pul ödəməlidi. 5-10 manat. Bələdçinin bələdçiliyi bundan ibarətdir. Tanıtım, bilgi adına heç nə yoxdur.
Turların təşkilindəki, buna təşkilatçılıq demək olarsa, özbaşınalıq aradan qaldırılmalıdır. Allah eləməsin, hansısa turda bir təxribat, terror olsa heç təəccüblənmərəm. Səfərə çıxanın kimliyi nədi, milliyyəti belə bilinmir. İnsanları telefon nömrələri əvəzləyir. Telefon nömrəsi ilə qrup yığılmaz. Heç olmasa adlar yazılmalıdır, hansısa şəxsi məlumatlar olmalıdır. Yerlər müraciət sırasıyla nömrələnməlidir. Adamlar 17 saat bir yerdə olurlar.
Turlara əsasən eyni adamlar gedir. Hər yeri tanıyırlar, repertuarı bilirlər. Məhtiqi sual-cavab olur. İlk dəfə eşidən üçün tovlayıcı suallardır. İlk dəfə eşidən üçün. Beş dəfə eşidən üçün gülməli. O eyni adamlara elə gəlir ki, turun yiyəsidirlər. Turlarda dedovşina var əməlli başlı. Təzələrə görməmiş kimi baxırlar. Yaxşı yerdə təcrübəlilər əyləşir, onların səsi heç kəsilmir, hansısa gəzintidən sonra avtobusa hamıdan gec qayıdır, narazılığını bildirənləri acılayırlar. Bələdçilər də bacarmır onlarla.
Mədəniyyət və Turizm nazirliyi axır ki, daxili turizmin təşkilinə nəzarəti gücləndirməlidir. Reydlər keçirilməli, problemlər çözülməlidir. Saxta adla, qeydiyyatsız fəaliyyət göstərən turizm şirkətləri nəzarətə alınmalıdır. Beş səfərin birində aldandıq. Polisə müraciət etmişik, hələ cavab yoxdur. Polis göz yummasın gərək. Ciddi çatışmazlıqlardan biri rayonlarda yeməkxana və tualet problemidir. Susuzluq problemidir. Bəzi turistlər səfərə çıxarkən nahar üçün özləriylə yemək götürürlər( nahar turpaketə daxil deyil). 30 nəfər yeməkxanada nahar sifariş edirsə, dörd nəfər öz yeməyini yeyirsə, o dörd nəfərə masa ətrafında əyləşməyə icazə verilmir. Yeməkxanada özüylə gətirdiyi yeməyi yemək üçün hərə 2 manat yerpulu ödəməlidir. Bir masaya 2 manat verib əyləşmək istəyənlərə rədd cavabı verilir. İsmayıllı turunda yeməkxanada belə bir ailəyə ərazilərində çəmənlikdə əyləşməyə belə icazə vermədilər. Bələdçilər görməzdən gəlir. Yeməkxana 30 nəfərdən orta hesabla 300 manat qazanır, amma 5 manatından keçmir.
Neçə il qabaq ailəcə Lənkərana gəzməyə getmişdik. Dəniz qırağındakı bir ərazidə xalça salıb yerdə əyləşməyə bizə icazə vermədilər. Yeməkxanadan xeyli aralı olsaq da dedilər, bura bizimdir, əyləşmək olmaz. Sonra öyrəndik ki, oraları Hadi Rəcəbli özəlləşdirib.
Üst-üstə yay mövsümündə bəlkə də 1 milyon vətəndaşımız turlarla rayonlara çıxır. Milyonlar xərclənir. O milyonlar gözününzü örtməsin, öncə şərait yaradın, təşkilatçılığı öyrənin, sonra turist marşurutları açın. Ehhey, …turizm nazirliyi.
Fimar