Azərbaycanın ilk kazinosu niyə müsəlmanların müqəddəs saydığı yerlərin yaxınlığında tikilir?

Lüks kompleks artıq yaşayışa açılmış “taunhaus”lar və villalar, konsert zalları və bahalı restoranları özündə birləşdirən Sea Breeze kurortunun bir hissəsi olacaq.

Burada varlı azərbaycanlılar və Rusiyadan gələnlər yaşayır (“Bizdə deyirlər: kasıb ruslar Tbilisiyə və Yerəvana gedir, varlılar isə Sea Breeze-ə”, – BBC-yə danışanlardan biri belə deyir).

Bakının və ölkənin əsas beynəlxalq hava limanının Sea Breeze-dən məsafəsi 30 kilometrdən azdır və bu məsafədə Nardaran qəsəbəsi yerləşir.

Bu kasıb, mühafizəkar və dindar, 18 ildir ki, yaxınlığında dəbdəbəli kurort inkişaf etdirilən kəndin mərkəzi hakimiyyətlə uzun, çətin və bəzən qanlı mübarizə tarixi var.

Ən mühafizəkar kənd

Nardaran zahirən adi bir Azərbaycan qəsəbəsinə bənzəyir: ucuz əhəng daşından tikilmiş evlər, işsizlik və yoxsulluq, köhnə Bakı ətrafı kəndlərinə xas olan vəziyyət , – Bakını Xəzər sahilinə aparan mərkəzi yol istisna olmaqla – dağılmış yollar.

Axşamlar burada kommunal xərclərə qənaət etmək üçün işıq yandırılmır, qışda evlər isidilmir, mağazalardan nisyə alış-veriş edilir.

Nardaranlılar, əsasən, pensiya və başqa yerlərdə qazandıqları pulla dolanırlar, öz bağlarında yetişdirdikləri məhsullarla qidalanırlar.

Orta maaş Bakıya nisbətən, demək olar ki, iki dəfə aşağıdır. 1990-cı illərdə Nardaran Rusiyaya satmaq üçün gül və pomidor yetişdirməklə tanınırdı. Amma sonradan böyük şirkətlər onları bu sahəd sıxışdırıb çıxardı.

Qəsəbəni fərqləndirən əsas cəhət isə onun sakinləridir. Burada ölkənin ən dini baxımdan mühafizəkar insanları yaşayır.

“Nardaran Azərbaycan üçün xüsusi bir fenomendir, müsəlmanlar üçün dini mərkəzdir”, – deyə “Azərbaycanda İslam” kitabının müəllifi, tarixçi Arif Yunusov izah edir. – Orada bir neçə qədim məscid var, əfsanələrlə bağlıdır və bütün Azərbaycandan ziyarətə gəlirdilər”.

SSRİ-nin dağılmasından demək olar ki, dərhal sonra Nardaranda Azərbaycan İslam Partiyası yaradıldı.

Yunusovun sözlərinə görə, bu partiya dünyəvi hakimiyyətə qarşı əsas dini alternativ idi. “Hamı anlayırdı ki, əslində bu, Nardaran partiyası idi”, – deyə tarixçi əlavə edir.

Nardaranlılar İran yönümlü baxışlarını gizlətmirdilər: iki ölkəni şiə islamı birləşdirir və partiya İranın teokratik sistemini uğur hekayəsi kimi qəbul edirdi.

Bakı üçün, Tehranınla gərgin münasibətləri olan bir ölkə olaraq, bu, ciddi problem idi.

1995-ci ildə Ədliyyə Nazirliyi partiyanın qeydiyyatını ləğv etdi və onun liderləri “İran casusu” kimi həbs olunmağa başlandı.

Nardaranlılar onların fikrincə ədalətsiz qaz və işıq kəsintilərindən şikayətlənirdilər, Bakının təyin etdiyi məmurlara etiraz edir, bələdiyyə seçkilərini boykot edirdilər.

Nardaranın dini mərkəzi orta əsrlərə aid Hacı Baxşı məscidi idi: yerli fəallar burada toplaşır, hakimiyyəti tənqid edir, Amerika və İsrail bayraqlarını yandırırdılar.

2000-ci illərin əvvəllərində, Heydər Əliyevin hakimiyyəti dövründə, hökumət bu on min nəfərlik qəsəbəni nəzarət altına almağa çalışdı və 2002-ci ildə burada toqquşmalar baş verdi, ən azı bir nəfər həyatını itirdi.

2015-ci ildə hakimiyyət Nardaranda xüsusi əməliyyat keçirdi, iddia edirdi ki, qəsəbədə terror aktı planlaşdırılır. Sakinlər isə bunun, sadəcə, dinc toplantı olduğunu deyirdilər.

Nəticədə yeddi nəfər öldü, onlarla insan həbs olundu və uzunmüddətli cəzalara məhkum edildi.

Saxlanılma zamanı baş verən çoxsaylı qanun pozuntularına görə yerli hüquq müdafiəçiləri onları siyasi məhbus kimi tanıyır, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi isə üç nəfərin hüquqlarının pozulduğunu təsdiqləyib.

Nardaranı ram etmək mümkün oldu. Yerli sakinlərin dediyinə görə, hazırkı yerli hakimiyyət Bakıya sadiqdir, qəsəbənin bir neçə yerində polis postları var və onlar yoldan keçənləri və avtomobilləri yoxlaya bilirlər.

Sosial şəbəkələrdə insanların əsas məscidə buraxılmadığına dair səbəbsiz rədd cavabları ilə bağlı hekayələr paylaşılır.

Sakinlər deyirlər ki, yalnız yaxınlıqdakı qəbiristanlığa getdiklərini söylədikdə məscidə buraxılırlar – o da sənədlərin yoxlanılmasından və axtarışdan sonra.

Biz bu məsələyə aydınlıq gətirmək üçün hakimiyyət orqanlarına və Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinə müraciət etdik, lakin cavab ala bilmədik. 2015-ci ildə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi Nardaran məscidlərinin bağlanmasını onların dövlət qeydiyyatından keçməməsi ilə izah etmişdi.

Yerli sakinlər danışırlar ki, Nardaranda bir neçə nəfər bir yerə toplaşan kimi dərhal polis diqqətini cəlb edir. Ənənəvi görüş yeri olan çayxanalar, müsahibələrimizə görə, artıq 10 il əvvəl bağlanıb.

“Toplaşmaq olmaz, hətta toy üçün də icazə almaq lazımdır. Qohumlarda yaxınlarda toy olmuşdu, amma insanlara toplaşmağa icazə verilmir, polis bölməsinə getmək lazımdır. Rəis icazə verərsə, toy edirsən, yoxsa yox”, – Nardaranın keçmiş sakini, etirazlarda iştirak etmiş, İslam Partiyasının üzvü, hazırda Almaniyada siyasi mühacir olan Alamdar Bünyadov deyir .

Onun sözlərinə görə, bəziləri toyu qonşu Maştağa qəsəbəsində keçirirlər.

Əvəzində Nardaranda sahildən gələn konsert səsləri eşidilir. Və tezliklə burada kazino açılacaq, hazırda o, ölkədə bu tip yeganə layihədir.

Azərbaycanda kazinoların fəaliyyəti 1998-ci ildə indiki Prezidentin atası Heydər Əliyev tərəfindən qadağan edilmişdi.

Fərmanda deyilirdi ki, kazinolar “milli mənəviyyata ziddir”, “gənc nəslin tərbiyəsinə və əxlaqi inkişafına mənfi təsir göstərir”, “iqtisadiyyata zərər vurur” və “qanunsuz yolla əldə edilmiş gəlirləri leqallaşdırır”.

Lakin 2025-ci ilin yayında parlament kazinoları yenidən qanuniləşdirdi – bu şərtlə ki, belə obyekt yalnız süni adada yerləşdirilə bilər.

Millət vəkilləri bunun vergi gəlirlərinin artmasına, turizmin inkişafına və yeni iş yerlərinin yaradılmasına səbəb olacağını əsas gətirirdilər.

Hazırda isə yeganə süni ada azərbaycanlı-rusiyalı iş adamı Emin Ağalarova məxsus olan Sea Breeze ərazisində yerləşir.

“Ağalarov Qanunu”

Emin biznes karyerasına atası Araz Ağalarovun – Rusiyada Crocus Group holdinqinə sahib olan milyarderin şirkətində başlayıb.

Bu holdinq ticarət və əyləncə mərkəzlərinə, eləcə də elit daşınmaz əmlaka sahibdir.

Ailə Emin dörd yaşında olarkən Bakını tərk edib Moskvaya köçüb. Emin təhsilini Qərbdə alıb.

Rusiyaya qayıtdıqdan sonra əvvəlcə atasının şirkətində kommersiya direktoru, sonra isə vitse-prezident olub. Paralel olaraq, EMIN səhnə adı ilə yalnız Rusiyada və Azərbaycanda deyil, Avropada da kifayət qədər uğurlu musiqi karyerası qurub.

2023-cü ildə Emin Ağalarov Crocus Group-dan ayrıldı və əsas diqqətini öz şirkəti olan Agalarov Development-ə yönəltdi. Bu şirkətin layihələrinin əksəriyyəti Azərbaycanda yerləşir.

Azərbaycanda müğənni kimi tanınmasından daha çox, 45 yaşlı Ağalarov Prezidentin qızı Leyla Əliyeva ilə olan evliliyi ilə məşhurdur. Onlar artıq 10 il əvvəl boşanıblar, lakin mühafizəkar Azərbaycan cəmiyyətində o hələ də prezident ailəsinin bir hissəsi kimi qəbul olunur.

Azərbaycanda kazinoların tikilməsinə icazə verən yeni qanun müxalifət tərəfindən “Ağalarov qanunu” adlandırılıb: onlar bu qanunun arxasında İlham Əliyevin şəxsi himayəsini görürlər.

Hakimiyyətə yaxın media və elə Emin Ağalarovun özü də bu layihənin xarici turist axınını artıracağını, azərbaycanlıların Gürcüstanda deyil, öz ölkələrində pul xərcləyəcəyini izah etməyə başlayıblar.

Agalarov Development şirkəti isə yalnız ölkə iqtisadiyyatına deyil, yaxın ərazilərin sakinlərinə də fayda vermək istədiyini bildirir.

BBC-nin sorğusuna cavab olaraq şirkət yazıb ki, onlar üçün “ətraf rayonların sakinləri üçün imkanlar yaratmaq prinsipial əhəmiyyət daşıyır”, o cümlədən Nardaran üçün də.

“Nardaran mövzusunu bağlamaq?”

“Əsas odur ki, bizə toxunmasınlar, səs-küy olmasın və bizim qaydalarımıza riayət olunsun”, – Nardaranın yaşlı sakini Əmrulla (onun xahişi ilə ad dəyişdirilib) deyir.

O əlavə edir ki, turistlərin qəsəbədə şortla gəzməməsi, mağazalarda spirtli içki satılmaması onu qane edir və sahil hissəsini artıq Nardaran saymır.

Əmrulla dini bayramlar zamanı kurortdan gələn əyləncə səslərinin onu narahat etdiyini deyir, lakin müsbət cəhətləri də qəbul edir, onun sözlərinə görə, bəzi yerli gənclər Sea Breeze-də tikintidə işləyirlər, “başsız gəzmirlər”.

Agalarov Development BBC-yə bildirib ki, hazırda Sea Breeze ərazisində 7500-dən çox insan çalışır və yaxın bir neçə ildə bu say ikiqat artırılacaq.

“Onların 15–20 faizini yerli əhali təşkil edəcək. Bu, Nardaran üçün təxminən sakinlərin 10 faizi deməkdir”, – deyə şirkət qiymətləndirir.

Buna baxmayaraq, Azərbaycanda bəzi insanlar, xüsusilə də qumar oyunlarını qadağan edən müsəlman adət-ənənələrinin xüsusi ehtiramla qorunduğu bir yerdə kazinonun tikilməsinə etiraz edirlər.

“Bu kazinonun tikiləcəyini eşidəndə belə başa düşdüm ki, onlar Nardaran mövzusunu bağlamaq istəyirlər. Çünki inanc mərkəzində kazino açmaq – bu, həm nardaranlılara, həm də ümumilikdə azərbaycanlılara qarşı hörmətsizlikdir; azanın (namaza çağırış – BBC) səsləri ilə kazinonun və diskotekaların səslərini qarışdırmaq cəhdidir”, – əslən Nardarandan olan, hazırda mühacirətdə olan Alamdar Bünyadov deyir.

“İnsanda qəribə bir yumor hissi olmalıdır ki, Nardaranda belə yerlər açsın”, – tarixçi Arif Yunusov deyir.

“Yarımada böyükdür, başqa yer seçmək olardı, amma vaxtilə sənə tabe olmayan bir qəsəbə var və orada kazino açmaq daha çox psixoloji təzyiq forması kimi görünür”, – o əlavə edir.

Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi və Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi BBC-nin suallarına cavab verməyib.

Agalarov Development isə xatırladır ki, Azərbaycan “dünyəvi dövlətdir və onun əsas sosial məqsədlərindən biri vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının qorunmasıdır”.

“Biz regionun dini və mədəni ənənələrinə hörmətlə yanaşırıq və əminik ki, layihə cəmiyyətin maraqları ilə harmoniya içində həyata keçiriləcək”, – deyə şirkət bildirib.

Kosmosdan çəkilmiş fotolarda dənizə doğru uzanan çıxıntı – Caspian Dream Liner-in yerləşəcəyi süni ada aydın görünür.

Əgər bu görüntüləri zamanla geri çevirsək, görərik ki, Sea Breeze əvvəlcə sahil hissəsini ələ keçirib, illər keçdikcə Nardaranın içərilərinə doğru genişlənib və yerli sakinlərə məxsus bağlara qədər çatıb.

Torpaq sahələri yerli sakinlərin əlindən alınıb və söküntüyə verilib. 2021-ci ildə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi yerli hakimiyyətin qərarını qanunsuz hesab edib və 18 nardaranlıya ümumilikdə 234 min avro təzminat ödənilməsinə qərar verib.

“Bağım da orada idi, Sea Breeze-ə çox yaxın idi və mən də qohumlarım kimi onu itirdim. Çoxları bu bağlarla dolanırdı”, – Alamdar Bünyadov deyir.

*BBC-nin dizayn şöbəsi tərəfindən hazırlanmış kollajda Mixail Tereşenko/ТАСС, Getty Images və Seabreeze.az-a məxsus fotolardan istifadə olunub.