Pandemiyadan qabaq Azərbaycanda yerli turizm inkişaf etməkdəydi. Pandemiyanın ilk ilində bu sahədə geriləmələr olsa da, son bir ildə iç turizmə meyl edənlər çoxalıb. Ayağını yorğanına görə uzadanlar üçün mümkün fürsət yaranıb. Ayağını yorğana görə uzatmanın çox səbəbi var: xaricə çıxışın daha ucuz həlli-quru yolun bağlı olması, maddi imkansızlıq. Bir yandan da qonşudan qalma dala prinsipi, ölkəni tanımaq həvəsi, rayon turlarının xərc sarıdan ələçatımlı olması, insanların isti havalarda təbiətin qoynuna axını, əyləncəyə meyllilik, instaqramda əllamə videolar, meymunvari fotolar paylaşmaq həvəsi və daha nələr və daha necələr. Son illər hər yerindən duran müxtəlif adlı bir neçə turizm şirkəti açıb sosial şəbəkələrdə elanlar yerləşdirir, özünə 3-5 əlaman tapır, onlar da turistləri tələyə salmaqla məşğul olurlar. Ona görə tələ yazdım ki, adlar müxtəlif olsa da, gördükləri iş eynidir, pul bir adamın cibinə gedir. Yerli turizm əməlli başlı biznesə çevrilib. Kimlərsə qaz vurub qazan doldururlar. Hər şənbə-bazar müxtəlif tutumlu onlarla avtobusda minlərlə insan bölgələrə üz tutur. Vədlər böyük, şirnikləndirici, gerçəklik yorucu və acı. Yüksək xidmətdən, kamfortdan söhbət belə getmir. Qiymətlər münasibdir. Bir günlük turlar səhər yeməyi daxil, adambaşına 20-30 manat arası dəyişir. Belə baxanda ucuz ətin ucuz da şorbası olar.
Deyim ki, Mədəniyyət və Turizm nazirliyi turizmin inkişafında bəzi işlər görüb. Bəzi deyəndə, turist marşurutları müəyyənləşdirib, uyğun qiymətlər cədvəli yaradılıb, bölgələrdə bəzi abidələrin abadlaşdırılması və öyrənilməsi sahəsində işlər görülüb. Amma bəzi. Di gəl rayonlarda turistlərin istirahəti üçün seçilən şəraitlə, turizm şirkətləri dəllallarının oyunları ilə maraqlanan yoxdur. Bəlkə də var, belə sərfəlidir. Turist marşurutlarının müəyyənləşdirildiyi ərazilərdə infrastruktur adına heç nə yoxdur. Ən azından mən getdiyim yerlərdə. İnfrastruktur nədi, ictimai tualet belə kimsənin yadına düşmür. Alababat restoran tualetlərində sonu görünməyən növbələr, irəli keçmək üstündə deyişmələr-biabırçılıqdır. Ya da yolağzında taxtadan, qamışdan, gildən quraşdırılan susuz ayaqyolular. Mikrob, virus, Korona mənbəyi. Xəcalətdir. Tək neçəsə ulduzlu otellərdə xidmətin səviyyəsi ilə ölçülmür turizmin inkişafı, cənablar. Hara axın çoxdursa, hara bərbaddırsa oranı qaydaya salmaq gərəkdir.
Günlük turların təşkili sadəcə biabırçılıqdır. 90-cı illərin başlanğıcında “çelnoçniklər” vardı ha, indi günlük turizm onların səviyyəsindədir. Onda əli pula çatmaq istəyənlər qaraçı, dilənçi kimi İranın, Türkiyənin, Suriyanın, Polşanını bazarlarına necə axışıb doluşmuşdularsa, indi də turizm şirkətlərinə söykənən, onların adına sığınan saxta turizmçilər eləcə ölkənin, insanların canına daraşıblar.
Korona hamı kimi bizim ildə 2-3 yol rayonlara,1-2 yol da yaxın xaricə səfər planlarımızın üstünə çalın-çarpaz xətt çəkdi. Düz 2 il 3 ay ayağımızı ancaq Bakıdan Gəncəyə, Saatlıya, bir dəfə də Balakənə qoya bldik. Odur ki bu il Omikronun fəsadlarının əl-ayağını yığışdıra bilmək üçün rayon turlarına start verdik. Ailə olaraq gəzdiyimiz, gördüyümüz səfalı məkanlara “ikinci kruq” etməyi qərara aldıq, turist qrupuyla. Şamaxıdan başladıq. Şamaxıya bir günlük turun timsalında baş verənləri yazım, dərəbəyliyin dərəcəsini biləsiz. Bəlkə cavabdehlərdən kiminsə vicdanı oyandı. Maraqlı olsa şənbə və bazar günləri səhər saat 6.30-dan 7.00-a qədər Gənclik metrosu ərazisinə gəlin, görün nə həngamə var. Pullar hara, necə axır…
ŞAM AXI…
Şamaxıya çox getmişdik, aparmışdılar da… Amma Pirqulu Rəsədxanasında olmamışdım, görmək istəyirdim. İçərisində səhər yeməyi, axşam çay süfrəsi olan 24 manata standart, 19 manata ekonom paketdən ekonomu seçdik. Səhər yeməyində nəyin necə olacağını bilmirdik. Turist firmasıyla bir yol Naxçıvana Asəf Kəfə ziyarətə gedəndə səhər yeməyinin sıfır olduğunu görmüşdüm. Bütün danışıqları, haqq-hesabları onlayn qaydada həll edib, deyilən vaxt Gənclik metrosunun üstünə yığışdıq. Avtovağzal qələt edir onun yanında. Yalan olmasın hamı ordaydı, hərə bir rayona gedirdi. Bizə ayrılan avtobusa mindik, boş yerdə əyləşmək istəyəndə bələdçi icazə vermədi: o yerlər “zanit”di. Kim “zanit” edib? Əvvəldən danışılıb. Bizi arxa sırada, günün altında əyləşdirdi bələdçi . Adı Ülvi olan student.
24 nəfərin əksəriyyəti 2 nəfər, bir dəstə 6 nəfər olmaqla 1-2 manat fərqlə hərə bir ödənişlə gəlmişdi tura. “Zanitçi” Nüşabə adlı xanmın 6 nəfərlik oğlanlı-qızlı dəstəsi qrupun gülü-bülbülü oldu. Əyləncə onların diqtəsi, yarışlar birmənalı onların qələbəsi ilə keçdi. O qədər gedib-gəliblər ki, tur repertuarını əzbər bilirlər. Repertuar da dəyişməz, yenilənməz…
Biz “Favorit Travel ” turizmin təşkil etdiyi qrupdayıq. Azı 5 adda şirkətdən yığılmışdı qrup. Sistem ayrı cürmüş. Deməli, hərə istədiyi qədər və adda turzm şirkəti yaradır, sosial media üzərindən elan paylaşır, müştəri yığır. Biri 2 nəfər, o biri 3, bu biri 5. Kimin qarmağına neçə nəfər keçdi o qədər. 50 faiz onlayn ödənir. Müxtəlif adlara açılmış kartlara. Sonra o adamların hamısını bir avtobusda yerləşdirirlər, adam tapanlar öz faizini götürür, qalan pulu isə yolda bələdçi yığır. Hansı şirkətdi, rəhbəri kimdi, qeydiyyatı varmı-yoxmu bilinmir. Pullar yığılıb hara gedir, bilinmir. Maraqlananlar üçün yaxşı araşdırma mövzusudur. Çünki yay aylarında yerli turizm dəllalları qaz vurub qazan doldururlar. Görünəni, sistem dövlətdən kənar, ya qara mühasibatlıqla kimilərin, ya kiminsə monopoliyasındadır.
İlk tanışlıqda gözüm tur bələdçisini tutmadı. Dəllalıydı, tamadaydı, makleriydi, hər nəydisə bələdçilikdən xəbəri yoxuydu. Üstəlik məni günün altında, “öz adamlarını” rahat yerdə əyləşdirmişdi, onun barədə ilk təəssüratım normal ola bilməzdi. Şəhərdən təzə çıxmışdıq ki, bələdçi bir əlində mikrafon, o biri əlinə bir torba götürüb oturacaqlara yaxınlaşdı. Deməzsənmi, hərə o torbaya bir qiymətli əşyasını atmalıdı, əşyalar torbadan çıxdıqca sahibi irəli gəlib ona verilən hər hansı tapşırığı yerinə yetirməlidi. Oynamalıdı, oxumalıdı, şeir deməlidi, jim eləməlidi, lətifə danışmalıdı, dilənməlidi və digər axmaq tapşırıqlar etməlidi. Imtina edənlərin əşyası qaytarılmır. Kimsə tapşırığı yerinə yetirmədən əşyasını geri qaytarmaq istəyirsə pul verib onu bələdçidən almalıdı. Təsəvvür edirsiz? 90-cı ildən xatirə kimi saxladığım sovet 5000-liyim getdi o sarsaq oyunda. Manat verib rublu geri almadım. Bələdçilər iki nəfər idilər. Ikinci dəllal deyildi, arada foto çəkirdi. Deyim ki, bəyəndiklərinin şəklini əla çəkmişdi. Uzun bazarlıqdan sonra o oyunda bir qədər qazanc elədilər. “Tamada”nın gözləri parıldayırdı. Yolboyu musiqi səsi, rəqs edənlərə alqışlar adamı yorur. Vur çatlasın, çal oynasın bezdirir. Narazılığını hiss etdirsən bələdçidən qabaq avtobus boyu rəqsdən yorulmayan qadınlar susdurar səni.
Bizimlə eyni gündə Şamaxıya irili-xırdalı 7-8 avtobus turist gedirdi. Minimum 200 nəfər. Məcburi qaydada o avtobusların hamısı şəhərin girəcəyində eyni restoranda səhər yeməyinə dayanır. Kim bilir Bakıda başda əyləşən kimin yeməkxanasıdır. Yol qırağı, yarıtikili, natəmiz, keyfiyyətsiz ərzaq, yarıtmaz xidmətlə hər nəfərə bir dilim pendir, bir parça yağ, bir ədəd sarısı göyərmiş soyutma yumurta, bir çay qaşığı bal, bağda bizim pişiklərin, eləcə də turistlərin dilinə vurmadığı qaynadılmış sosis, çörək, saralmış çay verilir. Səhər yeməyini görəndə öz- özümə “ağlıma qurban olum” dedim. Kənd yumurtası, kərə yağı, qoyun pendiri, çiyələk cemi ilə özümü daha əmin hiss elədim. Yaxantı da olsa çayı ucuz aldıq-1 manat. Standart paketlilər qızımla mənim süfrəmə həsədlə baxırdılar. O iyrənc məkanda 200 nəfərə cəmi 2 natəmiz ayaqyolu vardı ki, ora getməkdənsə böyrəklərindən əlini üzmək daha məsləhətlidi.
Proqram üzrə Tarix Diyarşünaslıq muzeyinə, Cümə Məscidinə, Pirqulu Rəsədxanasına getdik.
Muzey üçün adama 2 manat, Pirquluya əlavə 3 manat yığıldı. Rəsədxananı gördüyümə sevindim. Əslində bu səfər mənim üçün rəsədxanadan ibarət idi. Marağıma görə dözdüm bütün özfəaliyyətə. Özbaşınalığa, tərbiyəsizliyə. Rəsədxanada çalışan bələdçi ətraflı məlumat verdi. Şəkil çəkdirdik. Ölkənin birinci ailəsindən hamının şəkillərini gördük rəsədxanada!
Deyim ki, adamların çoxu turlara şəkil çəkdirməyə gedir. Çəkdirən kimi, nəfəs dərmədən birbaşa İnstaqram, Facebook, Tik-toka gedir o şəkillər. Virusdu, epidemiyadı şəkil xəstəliyi. Adam bir gündə şəklini nə qədər paylaşar… Kimə gərəksiz!
Pirquludan sonra nahar olmalıydı. Tamada-bələdçi Ülvi meşədə yerləşən restorana gedəcəyimizi dedi. Sakitliyi sevənəm, sevindim. Az getdik, üz getdik, dərə-təpə düz getdik, gedib səliqəli bir istirahər məkanına çatdıq. İlk baxışda bəyəndim, razı da qaldım. Sərin bir yerdə rahatlanmışdıq ki, “tamada”nın səsi gəldi: durun, durun, bura bizim yerimiz deyil. Özü keçi kimi düşdü irəli, biz də qoyun kimi onun arxasınca üzü aşağı sıralandıq. Get ki, gedəsən. Məni üzüaşağı düşməkdən çox üzüyuxarı qayıtmaq narahat edirdi. Tamada-bələdçi bizi xaraba bir yerə apardı. Şəraitsiz, natəmiz, təhlükəli, xidmət sıfır, keyfiyyət sıfır, diqqət sıfır, sıfır da ki sıfır. Niyə belə bir yer seçilmişdi? Çünki şirkətə gözdən, yoldan uzaq, kasıbyana, müştərisi az olan bir yer sərfəlidir. Havayı yemək yesinlər, faizlərini götürsünlər. Cibləri, qarınları, gözləri doysun. Doymaz ki.
Məndən savayı məkan seçiminə etiraz edən olmadı. Dedilər meşədə elə belə olur. Fikirləşdim, belələrinə bu da çoxdu. O xarabada qəndlə bir çaynik çaya 5 manat aldılar. Dərədən dağa güclə qayıtdım. Ordan Çuxuryurda göl kənarına çay süfrəsinə gəldik. Cavanlar meşə gəzintisinə getdilər. Çox mənzərəli yerdi. Gölün gözəlliyi, ətrafındakı ağaclar, meşələr-aləmdi. Di gəl, hər yan natəmiz, oturacaqlar, masalar sınıq-salxaq, tualet gölə axıdılır. Gölün üzü mamır, ətrafı bataqlıq. Xəstəlik yuvası. İnsanlar təbiətin yaratdığı gözəllikləri gün-gün məhv edirlər. Rayonlarda insanlar təbiətin canını yaxır, paytaxtda kimlərsə gündəlik pul dəstələyir. Beş qazanan onun birini işə yatırtmır. Kimsə qamaqlayıb özününküləşdirdiyi yeri abadlaşdırmaq istəmir.
2007-ci ildə bir jurnalda çalışırdım. İşbaz direktoruuz vardı. Bir dəfə sözarası dedi ki, Şamaxıda dağ almışam. Gözüm bərəldi. Dağları kim satırmış, niyə satırmış bilmədim. O gün bu gün üçünmüş. Bu gün Şamaxı dağları işbazların əlindədi. Dağ çəkirlər o dağlara. Bir yandan da turizm şirkətlərinin əli, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə.
Şamaxıdan Bakıya çal oyna, dur salla ilə qayıtdıq. Sallamaq da ki bizdə nə qədər desən…
Fimar.