Təvazökar başlanğıcdan siyasi nəhəngə çevrilən, 20 ildir Türkiyəyə rəhbərlik edən Recep Tayyip Erdoğan müasir respublikanın qurucusu Mustafa Kemal Atatürkdən sonra ölkəsini hər hansı liderlə müqayisədə daha çox yenidən formalaşdırıb.
Bununla belə, Türkiyə 1999-cu ildən bəri ən dağıdıcı zəlzələdən əziyyət çəkdiyi bir vaxtda onun öz hakimiyyətini üçüncü onilliyə qədər uzatmaq şansı bərbad haldadır.
Müxalifət onu güclü zəlzələlərə meyilli ölkədə fəlakətə hazırlaşmamaqda və iqtisadiyyatı düzgün idarə etməməkdə ittiham edir.
Erdoğanın sonunun başlanğıcı gəldimi?
Türkiyədə seçkilər: Erdoğanın rəqibi Kılıçdaroğlu azadlıq və demokratiya vəd edir
Osmanlı diplomatiyası. Ukraynadakı müharibə Erdoğanı necə gücləndirdi və bu, niyə ona kömək etməyəcək?
Hakimiyyətə yüksəliş
1954-cü ilin fevralında doğulan Recep Tayyip Erdoğan Türkiyənin şimalında, Qara dəniz sahil mühafizəçisinin oğlu olaraq böyüyüb. 13 yaşı olanda atası beş övladına daha yaxşı təlim-tərbiyə vermək ümidi ilə İstanbula köçmək qərarına gəlib.
Gənc Erdoğan əlavə pul qazanmaq üçün simit və limonad satıb. O, İstanbulun Mərmərə universitetində menecment dərəcəsi almadan əvvəl İslam məktəbində oxuyub.
Onun diplomu tez-tez mübahisələrə səbəb olur, müxalifət onun tam ali təhsili olmadığını, yalnız kollec bitirdiyini iddia edir. Erdoğan həmişə bu iddiaları təkzib edib.
Gənc Erdoğanın futbola da marağı olub və 1980-ci illərə qədər yarı-peşəkar komandalarda çıxış edib.
Amma onun əsas həvəsi siyasət idi. 1970-80-ci illərdə o, Necmettin Erbakanın islamyönlü Rifah Partiyasına qoşularaq islamçı dairələrdə fəallıq göstərib.1990-cı illərdə partiyanın populyarlığının artması fonunda cənab Erdoğan 1994-cü ildə İstanbul bələdiyyə başqanlığına namizəd oldu və növbəti dörd il ərzində şəhəri idarə etdi.
Türkiyənin ilk islamçı Baş naziri olan Erbakan 1997-ci ildə hərbçilər tərəfindən istefa verməyə məcbur edilənə qədər cəmi bir il vəzifədə oldu və Erdoğan da ölkənin qatı sekulyar hakimiyyətləri ilə münaqişəyə girdi.
Elə həmin il o, “Məscidlər kazarmamız, qübbələr dəbilqəmiz, minarələr süngümüz və sadiq əsgərlərimizdir” sətirlərinin yer aldığı bir millətçi şeiri ictimaiyyət qarşısında oxuduğuna görə irqi düşmənçiliyi qızışdırmaqda günahlandırıldı.
Dörd ay həbsdə yatdıqdan sonra o, yenidən siyasətə qayıtdı. Amma onun partiyası 1998-ci ildə müasir Türkiyə dövlətinin ciddi dünyəvi prinsiplərini pozduğuna görə qadağan edildi.
2001-ci ilin avqustunda o, müttəfiqi Abdullah Güllə islamyönlü Ədalət və İnkişaf Partiyasını (AKP) təsis etdi.
Erdoğanın populyarlığı xüsusilə iki sosial qrup – ölkənin sekulyar elitası tərəfindən özünü sıxışdırılmış hiss edən Türkiyənin dindar əksəriyyəti və 1990-cı illərin sonunda iqtisadi tənəzzüldən əziyyət çəkənlər arasında artırdı.
2002-ci ildə AKP parlament seçkisində səslərin çoxunu qazandı və növbəti il cənab Erdoğan Baş nazir oldu. O bu günə kimi partiyanın sədri olaraq qalır.
Baş nazir kimi üç dövr
2003-cü ildən o, sabit iqtisadi artım dövrünə rəhbərlik edərək və beynəlxalq aləmdə islahatçı kimi təriflər qazanaraq üç müddət Baş nazir kimi fəaliyyət göstərdi.
Cənab Erdoğan Türkiyənin modernləşdirilməsində nəhəng infrastruktur layihələrə üstünlük verdiyi üçün ölkənin orta təbəqəsi genişləndi və milyonlarla insan yoxsulluqdan xilas oldu.
Cənab Erdoğan hakimiyyətinin ilk illərində Türkiyədəki kürd azlığından olan seçiciləri də inandıra bilmişdi. Kürdlərin hüquqları yaxşılaşdırıldı və otuz illik münaqişədən sonra, 2013-cü ilin martında Kürdüstan Fəhlə Partiyasının (PKK) silahlı qruplaşmasının atəşkəs elan etməsinə səbəb olan yeni sülh prosesi başlandı.
Lakin müqavilə cəmi iki il davam etdi və uzun sürən zorakılıq dövrü geri qayıtdı.
2013-cü ilə qədər tənqidçilər də Erdoğanın getdikcə avtoritarlaşdığı barədə xəbərdarlıq etməyə başlamışdılar.
2013-cü ilin yayında etirazçılar həm onun hökumətinin İstanbulun mərkəzində yerləşən çox sevilən parkı dəyişdirmək planlarına görə, həm də onun daha avtoritar idarəçiliyinə etiraz etmək üçün küçələrə çıxdılar.
Erdoğanın əmri ilə etirazçıların Gezi parkından zorla çıxarılması və polis gücündən həddindən artıq istifadə görünməmiş kütləvi nümayişlər dalğasına səbəb oldu.
Bu, onun hakimiyyətində dönüş nöqtəsi oldu. Erdoğanın tənqidçilərinə görə o, demokratdan çox Osmanlı imperiyasından olan bir sultan kimi davranırdı.
Müsəlman dirçəlişi
Cənab Erdoğanın partiyası, həmçinin 1980-ci ildə hərbi çevrilişdən sonra universitetlərdə və dövlət qurumlarında qadınların hicab taxmasına qoyulan qadağanın aradan qaldırılması üçün hərəkətə keçdi.
Nəhayət, polis, ordu və məhkəmə orqanlarında qadınlar üçün qadağa götürüldü.1980-ci ildə hərbi çevrilişdən sonra universitetlərdə və bəzi dövlət qurumlarında qadınların hicab taxmasına qadağa var idi
Tənqidçilər onun Mustafa Kemal Atatürkün dünyəvi respublikasının sütunlarını sındırmasından şikayətlənirlər. Özü dindar olsa da, cənab Erdoğan həmişə İslam qanunlarını tətbiq etmək istədiyini inkar edib, sadəcə olaraq, türklərin öz dinlərini daha açıq şəkildə ifadə etmək hüquqlarını dəstəklədiyini bildirib.
Bununla belə, o, dəfələrlə qadınların cəmiyyətdəki əsas rolunun “ənənəvi gender rollarını yerinə yetirmək” olduğunu vurğulayıb və əlavə edib ki, bir qadın üçün hər şeydən əvvəl “ideal ana və ideal həyat yoldaşı olmaq” lazımdır.
O, feministləri qınayıb və bildirib ki, kişi və qadına bərabər münasibət göstərilə bilməz.
Cənab Erdoğan uzun müddətdir ki, Misirin repressiyaya məruz qalmış Müsəlman Qardaşlarına ideoloji cəhətdən yaxın olan qrupları və siyasi İslamı müdafiə edir. O, bəzən sonuncunun dördbarmaq salamından – rəbadan istifadə edirdi.
2020-ci ilin iyul ayında Erdoğan bir çox xristian və dünyəvi müsəlman türklərin qəzəbinə rəğmən İstanbulun tarixi Aya Sofyasının məscidə çevrilməsini dəstəkləyib.
1500 il əvvəl kafedral kimi tikilmiş Aya Sofya sonradan Osmanlı türkləri tərəfindən məscidə çevrilmişdi.
Amma Atatürk onun yeni dünyəvi dövlətin simvolu kimi muzey olmasına qərar vermişdi.
Hakimiyyətin möhkəmləndirilməsi
Partiya nizamnaməsinə görə, üç müddətlik Baş nazirlikdən sonra bu posta namizədliyin irəli sürülməsi qadağasına görə, Erdoğan birbaşa seçkilərlə formalaşan prezidentlik institutunun müdafiəçisinə çevrildi.
Belə bir dəyişikliyin ölkənin dünyəvi təməlini zədələyəciyini ehtiva edən tənqidlərə rəğmən o, Konstitusiya çərçivəsində postda islahatlar aparmağı planlaşdırırdı.
Lakin prezidentliyinin əvvəlində o, hakimiyyətinin iki sınağı ilə üzləşdi. Onun partiyası 2015-ci ildə parlamentdəki çoxluğunu itirdi, növbəti il, 15 iyul 2016-cı ildə Türkiyə onilliklər ərzində ilk çevriliş cəhdinin şahidi oldu.
Bu hadisələrdə 300-ə yaxın dinc sakin həlak oldu.
Bu sui-qəsddə ABŞ-da yaşayan dini xadim Fetullah Gülen və “Gülen hərəkatı” adlandırılan tərəfdarları günahlandırıldı.Fetullah Gülenin ictimai və mədəni hərəkatı Erdoğana ardıcıl üç seçkidə qələbə qazanmasına kömək etmişdi, lakin iki müttəfiqin arasına nifaq düşməsi Türkiyə cəmiyyəti üçün dramatik əks-səda doğurdu.
2016-cı ildə dövlət çevrilişinə cəhddən sonra 150 minə yaxın dövlət məmuru işdən çıxarıldı, 50 mindən çox adam, o cümlədən hərbçilər, jurnalistlər, hüquqşünaslar, polislər, akademiklər və kürd siyasətçilər həbs edildi.
Tənqidçilərə qarşı bu basqı xaricdə təşviş yaratdı, Avropa İttifaqı ilə münasibətlərin soyumasına səbəb oldu: Türkiyənin bu quruma qoşulmaq cəhdi illərdir irəliləmir. Yunanıstana miqrant axını ilə bağlı mübahisələr pis əhval-ruhiyyəni daha da gücləndirdi.
O, 2017-ci ildə keçirilən referendumda az fərqlə qalib gəldi; bu referendum ona geniş prezident səlahiyyətləri, o cümlədən fövqəladə vəziyyət tətbiq etmək və yüksək səviyyəli dövlət məmurlarını təyin etmək, habelə hüquq sisteminə müdaxilə etmək hüququ verib.
Beynəlxalq faktor
Rəhbərliyi boyu cənab Erdoğan beynəlxalq siyasətdə də getdikcə mühüm fiqur kimi tanındı. O, Türkiyənin regional güc kimi əzələlərini möhkəmlətdi və onun əzələ diplomatiyası Avropa və onun hüdudlarından kənarda müttəfiqlərini əsəbiləşdirdi.
NATO ölkəsinin başçısı olsa da, cənab Erdoğanın rusiyalı həmkarı Vladimir Putinlə yaxın əlaqələri var və Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsində özünü arbitr kimi göstərib.
O, Qara dəniz vasitəsilə taxıl ixracı üçün təhlükəsiz dəhliz açan sövdələşməyə vasitəçilik etməyə kömək etdi və Rusiya razılaşmanı pozmaq istəyəndə, bunun qarşısını aldı.
Türkiyə lideri həmçinin İsveç və Finlandiyanı NATO-ya qoşulması üçün öz qərarını ləngitdi. Nəhayət, o, Finlandiyanın üzvlüyünü təsdiqlədi, lakin İsveçi gözlətdi: Erdoğan hesab edirdi ki, İsveç kürd separatçılarına və “terrorçu” hesab etdiyi digər dissidentlərə sığınacaq verib.
Seçki uğursuzluğu
Bir çox tənqidçilər 2019-cu il yerli bələdiyyə seçkisində AKP-nin üç ən böyük şəhərdə – İstanbulda, paytaxt Ankara və İzmirdə uduzmasını cənab Erdoğanın uzun sürən hakimiyyətinə “ilk zərbə” kimi görür.
İstanbul bələdiyyə sədrliyini az fərqlə ana müxalifətdəki Cümhuriyyət Xalq Partiyasından (CHP) Ekrem İmamoğluna uduzması 1990-cı illərdə şəhərin bələdiyyə sədri olmuş cənab Erdoğan üçün acı zərbə oldu.
İndi cənab İmamoğlu Erdoğana qarşı birləşmiş müxalifətin prezidentliyə namizədi Kemal Kılıçdaroğlu ilə birlikdə kampaniya apardığı üçün bu uğurunu milli səviyyədə genişləndirməyə çalışır.
Türkiyədə 50 mindən çox insanın ölümünə və milyonlarla insanın evsiz qalmasına səbəb olan dağıdıcı zəlzələyə hökumətin hazırlıqlı olmaması və ləng reaksiya verməsinin tənqidi Erdoğanın üzləşdiyi çoxsaylı problemlərdən biridir. Digəri iqtisadiyyatın pis vəziyyətidir, milyonlarla insan həyatı bahasına başa gələn iqtisadi böhrandan əziyyət çəkir.
Cənab Erdoğan mayın 14-də keçirilmiş prezident seçkisində əsas rəqibi Kamal Kılıçdaroğluna 5 faizə yaxın səslə qalib gəlsə də, seçkini uda bilmədi: namizədlərin heç biri nəzərdə tutulan seçilmə yetərliliyini qazana bilmədiyindən seçki ikinci tura qaldı.
Bu, 20 illik hakimiyyətinin son illərində Erdoğan üçün ikinci sınaqdır: 2019-cu ildə Ekrem İmamoğlunun hakimiyyətin namizədinə 14 minə yaxın səs fərqi ilə qalib gələrək İstanbul bələdiyyə başqanlığını qazanmasını həzm etməyən Erdoğan təkrar seçkinin keçirilməsində təkid etmiş və təkrar seçkidə İmamoğlu hakimiyyətin eyni namizədinə bu dəfə təxminən 800 min səs fərqi ilə qalib gəlmişdi.
Mayın 14-dəki seçkidə prezident seçkisini qazanmasa da, Erdoğanın rəhbərlik etdiyi AKP parlamentdə çoxluğu qazana bilib.
İndi ikinci tura qalan və mayın 28-də keçiriləcək prezident seçkisində onun bu uğuru yenidən sınağa çəkiləcək: Türkiyəni dəyişən simit satıcısı sonuncu prezidentlik müddətini qazana biləcəkmi?
Bu mətn BBC News Online Europe redaktoru Paul Kirby-nin məqaləsi əsasında hazırlanıb.