Niyə mənfi rəylər tərifdən daha çox təsir göstərir

Əksəriyyətimiz gündəlik həyatında təhqirlərə, istehzalı şərhlərə, tənqidlərə rast gəlirik. Ancaq təbiətimiz bu tənqid dalğalarının öhdəsindən gəlməyə o qədər də uyğun deyil.

Uşaqlıqda bizə bəzən misal çəkiblər ki, çubuqlar və daşlar sümükləri qıra bilər, lakin sözlər bizə fiziki təsir göstərib zərər verə bilməz. Ancaq böyüklər öz təcrübələri sayəsində bu sözün həqiqətdən uzaq olduğunu, fiziki zədələrin bir müddətdən sonra tamam sağaldığını, amma mənfi şərhlərin bizdə ömürlük “yaralar” aça biləcəyini bilirlər.

Məktəbdə müəllim tərəfindən sakit tərzdə, aşağı tonlu bir tənqid də ola bilər, dostunuz və ya sevgilinizlə mübahisə edərkən qəddarcasına söylənən bir söz də… “Mənfi düşünməyə meyillilik” adlı vəziyyət səbəbindən pozitiv şərhlərlə müqayisədə tənqidləri daha uzun müddət yadda saxlayırıq.

Əslində, bir çox qarışıq hissləri bu meyillə izah etmək olar. Bir sözlə, mənfi emosiyalar bizə müsbət emosiyalardan daha çox təsir edir. Kvinslend Universitetində Roy Baumeister deyir ki, beləliklə, biz təhdidlərə xüsusi diqqət yetiririk və təhlükələri şişirdirik.

Dünyanın daha mənfi tərəflərinə diqqət yetirmək depressiv xüsusiyyət kimi səslənə bilər. Lakin bu hiss bəşəriyyətə təbii fəlakətlərdən tutmuş epidemiyalara və müharibələrə qədər bir çox neqativlərin öhdəsindən gəlməyə kömək etmişdir.

İnsan beyni bədənimizi qorumaq, bizi həyatda saxlamaq üçün təkamül etmişdir və yeni təhlükələrlə mübarizə aparmaq üçün üç xəbərdarlıq sistemimiz var. Bizim döyüşmək və ya qaçmaq reaksiyamızı müəyyən edən antik bazal qanqliyalar var. Bazal qanqliyalar insan beyninin yarımkürələrinin dərinliklərində yerlərşən və ilk növbədə hərəkətlə bağlı məlumatların emalında iştirak edən bir qrup neyrondur.

Bu təhdidlərə qarşı hisslərimizi oyadan və təhlükəni dərk etməyə imkan verən limbik sistem və təhdidlər qarşısında rasional düşünməyə imkan verən daha müasir prefrontal korteksdir.

Baumeisterə görə, mənfi düşünməyə meyilliliyi olan əcdadlarımızın sağ qalmaq şansları daha çox idi. İnsanlar təhdidləri aşkar etmək üçün fitri qabiliyyətə malikdirlər. Sadəcə, səkkiz aylıq olan uşaq ilanın şəklinə dost kimi görünən itin şəklindən daha tez dönüb baxacaq. Beş yaşında biz qəzəbli və ya qorxulu sifəti gülümsəyən üzdən fərqləndirməyi öyrənirik.

Baumeister problemlərə diqqət yetirməyin yaxşı bir strategiya olacağı fikrindədir: “Əvvəlcə neqativlərdən qurtulun və problemləri həll edin. Qanaxmanı dayandırın. Mənfiyə diqqət vermək ekstremal vəziyyətlərdə bizi təhlükəsiz saxlaya bilər, lakin mənfi düşüncə tərzi gündəlik həyatımızda bizim üçün faydasız ola bilər.

Baumeister hesab edir ki, neqativin həyatımıza qeyri-mütənasib təsirinin öhdəsindən gəlməyi öyrənənə qədər dünyaya baxışımız pisləşəcək.

Potensial təhlükələr

Məsələn, bir qəzetin səhifələrinə baxdıqda həyat mənfi görünə bilər. Jurnalistləri tez-tez qəzet satmaq və oxucu sayını artırmaq üçün pis xəbərlərin arxasınca getməkdə ittiham edirlər. Bu qismən doğru ola bilər, lakin tədqiqatçılar göstərir ki, oxucular təbii olaraq pis xəbərlərə meyl edirlər. Çox kiçik ehtimal olsa da, potensial təhlükələrlə bağlı şayiələr insanlar arasında faydalı ola biləcək məlumatlarla müqayisədə daha tez yayılır.

Xəbərlərdə oxuduqlarımız və izlədiklərimiz qorxularımızı böyüdə bilər. Məsələn, ABŞ-də son 20 ildə terror təşkilatları səbəbindən öldürülənlərin sayı eyni dövrdə vannalarında sürüşüb ölən amerikalıların sayından daha az olsa da, terror hücumlarına qarşı qorxularımız daha böyükdür.

Hipotetik, amma qorxunc vəziyyət bizi dəhşətə gətirə bilər. Hətta tək bir kiçik, pis təcrübə belə bütün günümüzə mənfi təsir göstərə bilər. Vaşinqton Universitetinin Psixologiya professoru Randy Larsen, yaxşı hadisələrlə müqayisədə pis hadisələr haqqında fikirləşməyə daha çox vaxt sərf etdiyimizi düşünür və bu, utandığımız anların, ya da mənfi şərhlərin niyə illər boyu bizi təqib etdiyini izah edir.

Baumeister: “Sevgili, ailə üzvü və ya dostdan gələn mənfi şərhlərə görə kədərlənməmək asan deyil. Sevdiyimiz və güvəndiyimiz insanların mənfi şərhləri yad insanlarla müqayisədə daha üzücü ola bilər. Bu qismən ona görədir ki, ailəmizin və dostlarımızın bizə necə davranacağına dair gözləntilərimiz var” – deyir.

Bəzi situasiyalarda sevdiyimiz insanların mənfi şərhləri uzun müddətli psixoloji yaralara və buna verilən reaksiya münasibətlərin pozulmasına səbəb ola bilər.

Sosial mediada tənqidlər

Tənqidin həcmi böyük olduqda təsiri də böyük olur və bu vəziyyət sosial medianı neqativliyin əks-səda otağına çevirir. 2019-cu ilin ən çox satılan albomun müəllifi olmasına baxmayaraq, Billie Eilish BBC-yə haqqındakı rəylərə baxmaqdan çəkindiyini söyləmişdi.

Baumeister sosial mediadakı mənfiliklərlə mübarizə aparmaq qabiliyyətimizin olmadığı xəbərdarlığını edir. O qeyd edir ki, beynimiz yüz minlərlə yad adamın deyil, yaxınımızdakı qapalı, ovçu-toplayıcı cəmiyyətin xəbərdarlıqlarına qulaq asmaq üçün inkişaf edib.

Bir çox araşdırma insanların yaşlandıqca hadisələrin daha müsbət yanlarına baxmağa meyilli olduqlarını göstərir. Mütəxəssislər bunu da “müsbət düşünməyə meyillilik” olaraq izah edir və orta yaşlardan etibarən neqativdən daha çox pozitiv şeyləri xatırlamağa başladığımızı söyləyirlər. Baumeister bunu gəncliyimizdə aldığımız tənqidlərdən dərs almalı olmağımız və yaşlandıqca bu ehtiyacın azalması ilə izah edir.

Başqa bir faydalı strategiya isə şərhlərin ünvanlandığı şəxsdən daha çox, onları edən şəxslə bağlı olduğunu düşünmək hesab edilir. (BBC.com)