“Dünya soyuyur” və digər iqlim mifləri: İddialar və həqiqətlər

Dünya Meteorologiya Təşkilatının (WMO) məlumatına görə, planetimiz yalnız son 150 il ərzində təxminən 1,3 dərəcə Selsi qədər isinib.

Bu rəqəm kiçik görünsə də, alimlər bildirirlər ki, bu qədər sürətli istiləşmə min illər ərzində müşahidə olunmayıb.

Hökumətlərarası İqlim Dəyişikliyi Paneli (IPCC) isə bu prosesin “şübhəsiz şəkildə insan fəaliyyətindən qaynaqlandığını” vurğulayır.

Bu fəaliyyətlərin başında kömür, neft və qaz kimi fosil yanacaqların istifadəsi gəlir.

IPCC — iqlim dəyişikliyinin təsirlərini qiymətləndirmək məqsədilə BMT nəzdində yaradılmış elmi qurumdur.

Onlar planetimizdə baş verən hadisələrə dair sübutlara əsaslanan hesabatlar hazırlayırlar.

Fosil yanacaqlar yandırıldıqda, əsasən, karbon qazı (CO₂) olmaqla, çoxlu miqdarda istixana qazları atmosferə buraxılır.

Bu qazlar Yer kürəsini sanki örtük kimi bürüyür, əlavə enerjinin atmosferdə həbs olunmasına səbəb olur və nəticədə planetimiz isinməyə davam edir.

London İmperial Kollecindən iqlim alimi Joyce Kimutai deyir ki: “İqlim dəyişikliyi inanc məsələsi deyil, sübut məsələsidir”.

O əlavə edir: “İnsan fəaliyyətinin izlərini planetin iqlim sisteminin hər bir hissəsində açıq şəkildə görmək mümkündür”.

İddia: “Dünya soyuyur, isinmir”

Bəzi sosial media istifadəçiləri — məsələn, Polşa və Kanada kimi ölkələrdə yaşayanlar — bölgələrində havanın mövsüm normalarından soyuq keçdiyini göstərərək, alimlərin qlobal istiləşmə barədə yalan söylədiklərini iddia edirlər.

Dünyanın soyuduğunu iddia edən paylaşımlar da sosial mediada dövr etməyə davam edir.

Bu iddia yanlışdır.

İstanbulda da gördüyümüz kimi, qlobal istiləşmə davam etsə belə, qar yağışı və soyuq günlər yenə də olacaq.

Hava durumu, Yer atmosferindəki qısamüddətli şəraiti ifadə edir,

iqlim isə uzunmüddətli dəyişikliklər və ümumi tendensiyalar deməkdir.

Filippinlərdən iqlim alimi Dr. Joseph Basconcillo bunu belə izah edir:”Uzunmüddətli qlobal temperatur qeydləri açıq şəkildə göstərir ki, bəzi yerlərdə qısamüddətli və ya yerli soyuq hava dalğaları yaşansa da, Yer səthi ümumilikdə istiləşməkdədir”.

Dünya Meteorologiya Təşkilatı (WMO) bildirir ki, 1980-ci illərdən bəri hər on il əvvəlkindən daha isti olub və bu tendensiyanın davam edəcəyi gözlənilir.

Təşkilat, həmçinin qeyd edir ki, 2024-cü il, sənədlərə əsasən,19-cu əsrin sonları ilə müqayisədə 1,55°C daha isti olub və bu,”qeydiyyata alınmış ən isti il” kimi tarixə düşüb.

İddia: “CO₂ çirkləndirici deyil”

Hətta bəzi portuqalca və xorvatca paylaşımlarda atmosferdə daha çox karbon qazının “təbiət üçün daha faydalı” olacağı müdafiə olunur.

Lakin “çirkləndirici maddə” təbiətə qarışdıqda ekosistemlərə və insan sağlamlığına zərər verən hər hansı maddə deməkdir.

Atmosferdə normal səviyyədə CO₂ olması Yer üzündə həyat üçün mütləq vacibdir.

ABŞ Kosmik Agentliyi (NASA) bildirir ki, əgər CO₂ və digər istixana qazları olmasaydı, planetimiz yaşamaq üçün çox soyuq bir yer olardı.

Bitkilər su və günəş işığı ilə yanaşı karbon qazından da istifadə edərək oksigen və üzvi maddələr istehsal edirlər.

Bunlar da Yer üzündəki qida zəncirinin əsasını təşkil edir.

Ancaq atmosferdə CO₂ həddindən artıq artdıqda, alimlər bunu artıq “çirkləndirici” sayırlar, çünki bu halda o, zərərli təsirlər göstərməyə başlayır, yəni iqlim sistemini pozur və qlobal istiləşməni sürətləndirir.

2024-cü ildə atmosferdəki karbon qazının (CO₂) miqdarı da rekord həddə çatıb.

Dünya Meteorologiya Təşkilatının (WMO) məlumatına görə, 1750-ci ildən bəri bu rəqəm milyon hissədə 280-dən 423 ppm-ə yüksəlib.

Alimlər CO₂ miqdarındakı bu insan mənşəli artımı qlobal istiləşmə ilə əlaqələndirir və bunun ekosistemlər üçün genişmiqyaslı nəticələr doğurduğunu bildirirlər.

Kanadada yaşayan ekologiya və mühafizə elmləri üzrə mütəxəssis Mişel Kalamandin deyir:

“Meşələr yanğınlara qarşı daha həssas olur, əkinlər quraqlıq və ya daşqınlardan zərər görür və ekosistemlərin tarazlığı pozulduğu üçün vəhşi təbiət təbii yaşayış yerlərini itirir”.

İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel (IPCC) bildirir ki, atmosferdə daha çox CO₂ bitki böyüməsini müəyyən qədər artıra bilər, lakin bu artım iqlim dəyişikliyinin istilik stresi və su qıtlığı kimi mənfi təsirlərini tarazlamağa qadir deyil.

İddia: Yanğınlar iqlim dəyişikliyi deyil, qəsdən törədilir

Bu il həm Türkiyədə, həm də ABŞ və Cənubi Koreya kimi bir çox ölkədə çox genişmiqyaslı meşə yanğınları baş verib.

Bəzi sosial media istifadəçiləri bu yanğınların yalnız qəsdən törədildiyini iddia edir və iqlim dəyişikliyi kimi amilləri tamamilə görməzlikdən gəlirlər.

Qəsdən törədilən yanğınlarla bağlı paylaşımlarda çox vaxt alimlər və iqlim dəyişikliyi ilə yanğınlar arasındakı əlaqəni vurğulayan siyasətçilər lağ hədəfinə çevrilir.

Kolumbiya Milli Universitetində yanğın ekologiyası sahəsində araşdırma aparan Dr. Dolors Armenteras belə izah edir:

“Bir çox yanğın qəsdən və ya təsadüfən insanlar tərəfindən başladılır, lakin yanğınları tək bir səbəblə izah etmək əsasən yanıldıcıdır”.

Bəzi konkret yanğınları birbaşa iqlim dəyişikliyi ilə əlaqələndirmək çətindir, çünki meşə yanğınlarına təsir edən çoxsaylı amillər var: meşə təsərrüfatı təcrübələri, hava şəraiti və reliyef kimi.

Amma məlumdur ki, iqlim dəyişikliyi meşə yanğınlarının yaranması və yayılması üçün ideal şərait yaradır.

IPCC-nin məlumatına görə, Şimali Amerika və Cənubi Avropa kimi bölgələrdə iqlim dəyişikliyi “yanğın havası”nın artmasına səbəb olub. Uzunmüddətli quraqlıq, həddindən artıq istilər və güclü küləklər bu “yanğın havası” adlandırılan şəraiti yaradır.

Bu şəraitdə, istər təbiətdən qaynaqlanan (məsələn, ildırım), istərsə də insan mənşəli (qəsdən və ya təsadüfi) kiçik bir qığılcım sıx bitki örtüyü ilə birləşdikdə çox böyük yanğınlara səbəb ola bilər.

Dr. Armenteras bunu belə yekunlaşdırır:

“Sual “qəsdənmi, iqlim dəyişikliyimi?” deyil. Əsl məsələ odur ki, daha isti və sərt iqlim şəraiti hər hansı bir alov mənbəyinin təsirini necə artırır və bir çox yerdə gördüyümüz dağıdıcı yanğınlara necə gətirib çıxarır”.

İddia: “İqlim mühəndisliyi” ekstremal hava hadisələrinə səbəb olur

Həddindən artıq yağıntılar, daşqınlar və ya qasırğaların “hava manipulyasiyası” və ya “geomühəndislik” nəticəsində baş verdiyini iddia edən fikirlər internetdə mütəmadi olaraq gündəmə gəlir.

Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində Dubayda və ya İspaniyanın Valensiya şəhərində keçən il baş verən qəfil daşqınlardan sonra bəzi sosial media hesabları bu hadisələri dərhal bu cür texnologiyaların nəticəsi kimi təqdim etdilər.

Lakin “hava manipulyasiyası” və “geomühəndislik” bir-birindən fərqli anlayışlardır və dünyanın müxtəlif yerlərində baş verən ekstremal hava hadisələrini izah etmirlər.

Hava şəraitini müəyyən qədər manipulyasiya etmək mümkündür. Ən geniş istifadə olunan texnika “bulud əkilməsi” son illərdə 30-dan çox ölkədə tətbiq edilib.

ABŞ mənbələrinə görə, bu ölkələr arasında Çin, Meksika və Hindistan da var.

“Bulud əkilməsi” nədir?

Bu üsulda gümüş yodid kimi maddələrin kiçik hissəcikləri mövcud buludlara atılır və bu da içindəki su buxarının kondensasiya olunmasına və ya donmasına səbəb olur və bununla da yağış və ya qar yağma ehtimalını artırır.

Hindistan Elm İnstitutunun Atmosfer və Okeanoqrafiya Elmləri Mərkəzinin professoru Govindasamy Bala deyir: “Hava manipulyasiyası üsulları çox qısamüddətli və yerli miqyasda işləyir. Buna görə də, onlar onilliklərdir dünyada müşahidə etdiyimiz iqlim dəyişikliklərinə görə məsuliyyət daşıya bilməzlər”.

“Bulud əkilməsi” kimi hava dəyişdirmə texnologiyalarının təsirləri barədə müzakirələr davam etsə də, alimlər yekdil şəkildə bu üsulların təkbaşına böyük daşqınlara və ya qasırğalara səbəb ola bilməyəcəyi qənaətindədirlər.

Digər tərəfdən geomühəndislik, ətraf mühiti manipulyasiya edərək iqlimi dəyişdirməyi hədəfləyən texnoloji cəhdlərə verilən addır.

Geomühəndisliyin ən çox müzakirə olunan formalarından biri günəş radiasiyasının modifikasiyasıdır, yəni atmosferə çox kiçik hissəciklər səpərək, günəş şüalarının bir hissəsini kosmosa geri əks etdirmək və bu yolla Yerin soyumasına nail olmaq ideyasıdır.

Lakin çox məhdud sayda yerli sınaqlar istisna olmaqla, günəş geomühəndisliyi hələ heç bir yerdə geniş miqyasda tətbiq edilmir.

Bununla belə, Böyük Britaniya da daxil olmaqla bəzi ölkələr son illərdə bu texnologiyalar üzərində araşdırmalara daha çox sərmayə yatırır. Məqsəd — bu üsulların təhlükəli istiləşməni məhdudlaşdırmağa kömək edib-edə bilməyəcəyini anlamaqdır.

Bəs, gördüyümüz bu ekstremal hava hadisələrinin səbəbi nədir?

Alimlərin fikrincə, iqlim dəyişikliyi artıq həddindən artıq isti dalğaları, güclü yağışları və digər ekstremal hava hadisələrini həm daha çox ehtimallı, həm də daha intensiv hala gətirir. (BBC.com)