Bruna Alves
BBC News, Braziliya
Üstün zəka anlayışı son dərəcə mübahisəlidir. Bir tərəfdən, nevroloqlar və neyropsixoloqlar deyirlər ki, yalnız orta səviyyədən yüksək İQ (intellekt əmsalı) göstəriciləri olan uşaqları üstün zəkalı saymaq olar. Digər tərəfdən, pedaqoqlar və ya idman trenerləri hesab edirlər ki, bu təsbitin əhatə dairəsi daha geniş olmalı və bir çox sahələrdə bacarıq və qabiliyyət nümayiş etdirən uşaqlar da bu kateqoriyaya aid edilməlidirlər.
Ortaq razılaşma isə belədir ki, İQ testindən keçən və 97-dən yuxarı bal toplayan uşaqlar üstün zəkalı sayılırlar.
Onlardan biri də San-Pauluda yaşayan altı yaşlı Teo Kosta Ribeyrodur.
Teo 6 aylığında dil açıb, 18 aylığında cümlələr qurmağa başlayıb və uşaq bağçasına verilib.
“Bir söz görən kimi hər hərfini soruşurdı. Dayanmadan suallar verirdi və heç biri də axmaq suallar deyildi” – Teonun atası İqor Ribeyro belə deyir.
Uşağın ailəsi onu heç nəyə məcbur etməsə də, maraqlarını dəstəkləyib.
Pandemiya zamanı yaşıdları hələ əlifbanı yeni öyrənməyə başlayanda üç yaşlı Teo artıq oxumağı, yazmağı və hesablamağı bacarırdı.
2021-ci ilin iyul ayında məktəb rəhbərliyi Teonun ailəsiylə görüşərək onun yaşıdlarından qat-qat yaxşı nəticələr göstərdiyini bildirib və uşağı İQ testindən keçməyi tövsiyə edib.
“Bir neyropsixoloqa gedib Teonu İQ və EQ (emosionallıq əmsalı) testlərindən keçirdik. Nəticələrlə bağlı hesabatda yazılmışdı ki, onun zəkası üstündən də üstündür. Çox təəccübləndik” deyən ata gülərək əlavə edir:
“Dedik, yaxşı, indi biz bu uşaqla nə edəcəyik?
Neyropsixoloq belə qənaətə gəlib ki, altı yaşlı Teo həm intellektual, həm də emosional baxımdan 14-15 yaş səviyyəsindədir.
Amma bu, Teonun uşaqlıq həyatı yaşamadığı anlamına gəlmir.
Teo həmişə ekstrovert, dostlarıyla vaxt keçirməyi sevən, məktəb dərslərindən həzz alan və dinozavrlarla maraqlanan uşaq olub.
Atası deyir ki, “Bəzən o öz dinozavrlarıyla oynamağı, cizgi filmlərinə baxmağı sevən altı yaşlı uşaq olur.
Bəzən də qəribə bir şəkildə yeniyetmə “moduluna” girir və mənimlə fəlsəfi mövzuları müzakirə edir. Artıq indidən ona insanların necə çoxaldığını, genetik kodun nə olduğunu və sairəni izah etməli olduq. Teo yarıuşaq-yarıyenitmə kimidir”.
Teo həm də futbol və musiqi məşğələlərinə gedir.
“Əskik olan şey hökumətin bu məsələlərdə heç bir təşəbbüsünün olmamasıdır. Sanki təhsil nazirliyi və səlahiyyətlilər Teo kimi uşaqlara qəsdən mane olurlar ki, onlar inkişaf etməsin” – Ribeyro belə deyir.
BBC Braziliya Təhsil Nazirliyinə görüş üçün müraciət edib, amma hələ müsbət cavab ala bilməyib.
Nikolun tarixçəsi
Səkkiz yaşlı Nikol Peyhoto ilk kəlməni – “ata” sözünü altı aylığında deyib.
“Bir yaşı olanda ona kuklalar alırdım, amma Nikol həmişə qələm və kağızla oynamaq istəyirdi” – anası Cessika belə deyir.
İki yaşında bağça müəllimləri onun yaşıdlarından fərqləndiyini bildiriblər.
Yeddi yaşında – 2021-ci ildə Nikol Rio-de-Janeyroda məktəbə getməyə başlayıb, məktəb rəhbərliyi valideynlərinə onu İQ testindən keçirməyi tövsiyə edib.
Nikol hələ ibtidai məktəbin üçüncü sinfində oxuyur. Valideynləri bildirirlər ki, İQ testiylə bağlı hesabatda Nikolun sinifdən sinifə keçəcəyi proqnozlaşdırılıb. Nikol həkim olmağı arzulayır, amma ən çox sevdiyi fənn riyaziyyatdır.
“Bir gün kilsəyə getmişdik. Yanındakı rəfiqəsinin əlində altıncı sinif riyaziyyat dərsliyi vardı. Qız OKEK (ortaq qatların ən kiçiyi) hesablamaları aparır, Nikolsa onu izləyirdi. Evə gələndə hər şeyi bir-bir özü hesabladı və doğru cavabı tapdı” – anası belə deyir.
Altı yaşında qızcığaz atasından piano çalmağın qaydasını soruşub və atası bəzi təməl qaydaları ona izah edib.
Sonra Nikol alətin arxasına keçib bir mahnı ifa etməyə başlayıb.
Nikol başqalarıyla ünsiyyət qurmaqda da çətinlik çəkmir.
Cessika deyir, “Bunu necə etdiyini bilmirəm, amma o, çox asanlıqla dostluqlar qura bilir, olduğu çevrəyə çox tez uyğunlaşır”.
Üstün zəka əlamətləri
Əvvəla, nə qədər yaxşı əlamət sayılsa da, tez yetişməsi uşağın zəkalı olması demək deyil. Bunu yalnız bir sıra testlərdən, o cümlədən, İQ testindən sonra müəyyən etmək olar.
Əmsalları ölçmə prosesi psixoloqlar, neyropsixoloqlar və pedaqoqlar tərəfindən həyata keçirilir.
Bununla belə, uşağın üstün zəkalı olduğunu göstərən bəzi xarakterik əlamətlər var:
• ciddi bir maraq;
• yaşına uyğun olandan artıq söz ehtiyatı;
• tez öyrənə bilmək və yüksək intellektual potensial;
• tez mühakimə yürütmək qabiliyyəti;
• liderlik, özünə inam;
• güclü yaddaş;
• yaradıcılıq;
• fikirlərə uyğunlaşmaq və ya onları dəyişmək bacarığı;
• effektiv müşahidə qabiliyyəti;
• məqsədə çatmaq üçün qətiyyətlilik.
Üstün zəkalı olduğu təsdiq edilməyən uşaqların məktəbə marağı azala və onlarda davranış problemləri yarana bilər.
ŞƏKLİN MƏNBƏYİ,GETTY IMAGES
“Məktəbdə kifayət qədər stimullaşdırılmadıqları üçün yaxşı qiymətlər almayan çox sayda üstün zəkalı uşaq var. Bəzən təkrarlanan tədris metodları və ya sinif quruluşu belə uşaqları narahat edir və onlar öz bacarıqlarını inkişaf etdirə bilmirlər” – neyroloq Fabiano de Abreu belə deyir.
Bir çox ölkədə olduğu kimi, Braziliyada da üstün zəkalı uşaqları rəsmi qaydada təsnifləndirən sistem yoxdur.
Belələrinin bacarıqları əsasən valideynləri, müəllimləri və ya məktəbdəki dostları sayəsində aşkar edilir. Ona görə də belə hesab olunur ki, üstün zəkalı uşaqların sayı rəsmi məlumatlarda göstərildiyindən xeyli çoxdur.
İncəsənət, idman, elmi dərəcələr: bu sahələrdəki uğurlar üstün zəka əlamətidirmi?
Braziliyanın Üstün Zəka Şurası üstün zəkalı uşaqları iki qrupa bölür.
Birincisi yaxşı qiymətlər alan və elmi bilikləri çox asanlıqla əxz edən “akademik” qrup, digərisə “yaradıcı və/ və ya məhsuldar” qrupdur.
Psixoloq Pristsila Zayya hesab edir ki, “Bir insanın üstün zəkalı sayılması üçün o, həm də emosional və sosial baxımdan müəyyən xüsusiyyətlər nümayiş etdirməlidir. Belə insanlar qat-qat həssas olurlar, empatiya və ədalət hissləri çox yüksəkdir, ciddi səviyyədə müşahidəçidirlər və detallara fikir verirlər. Amma istedadlar intellektual sahədən kənarda – musiqi, idman, incəsənət və ya rəqsdə də üzə çıxa bilər