Necə oldu ki, Azərbaycanda mətbuat azadlığı jurnalist-məmur reallığıyla əvəzləndi

Sonrakı pillələrdə yalnız Eritreya və Şimali Koreya kimi ölkələrdir. Ölkədə məhdudlaşdırıcı qanunlar qəbul edilir, ayrı-ayrı vaxtlarda jurnalistlərin bir qismi həbs olunub, bir qismi ölkədən qaçıb, digərlərisə yeni oyun qaydalarına uyğunlaşıb.

BBC onların hekayəsini təqdim edir.

“Biz tədricən mövqelərimizi itirirdik. Kommunistlər həbs olunanda mən kommunist olmadığım üçün susdum deyən alman keşişi kimi”. Casusluq ittihamıyla iki il Azərbaycan həbsxanasında yatmış jurnalist Rauf Mirqədirov belə deyir. O, artıq altı ildir ki, İsveçrədə yaşayır.

“Proses [təzyiq prosesi] mərhələ-mərhələ davam etdi, cəmiyyətin bütün təbəqələri özlərinə haqq qazandırmaqla məşğul oldular. Müxalifəti sıradan çıxaranda mətbuat yazdı ki, müxalifətçilər kobud davranırdılar. Kimlərinsə biznesini əlindən alanda biz dedik ki, onlar 90-cı illərdə qanunsuz yollarla varlanıblar. Sonra jurnalistlərin və QHT nümayəndələrinin dalınca gəldilər və məlum oldu ki, bizim haqqımızda danışmaq üçün heç kim qalmayıb”.

İki mart 2005-ci ildə məşhur “Monitor” jurnalının redaktoru Elmar Hüseynov öldürülüb – kürəyinə 4 dəfə atəş açılmaqla. Bu qətl cəmiyyəti sarsıdıb. Onda Prezident İlham Əliyev Təhlükəsizlik Şurasının təcili iclasını keçirmiş, günahkarların tapılacağını vəd etmişdi (Onları hələ də tapmayıblar).

2022-ci ildə Azərbaycanda jurnalist fəaliyyəti üçün dövlət tərəfindən lisenziya verilməsi haqda qanun qəbul edilib – bundan sonra müstəqil jurnalistika barədə danışmaq lazım gəlmir. Qanunun qəbuluna etiraz etmək üçün keçirilmiş aksiyada təxminən 20 nəfər iştirak edib, polis onları dərhal həmin məkandan uzaqlaşdırıb.

Yumşaq və sərt senzorlar

1990-cı illərin əvvəllərindən həbs olunduğu 2014-cü ilə qədər Rauf Mirqədirov məşhur, rusdilli “Zerkalo” qəzetində işləyib. O, 1990-cı illərdə mətbuata, o cümlədən, Qarabağ müharibəsinin işıqlandırılmasına formal olaraq senzura tətbiq edildiyini deyir. Məsələn, efirdə coğrafi məkanı bəlli edən videolar göstərməyə, ordudakı vəziyyəti tənqid etməyə icazə verilməyib. Ancaq mətbuat iqtisadi baxımdan artıq müəyyən azadlıq əldə edib, müstəqil KİV tiraj və reklam sayəsində özü öz xərcini ödəyib.

O illərdə fəaliyyət göstərən Azərbaycan jurnalistləri deyirlər ki, onda senzorların dəqiq formalaşdırılmış hədəfləri olmayıb, onların arasında nisbətən yumşaq davrananları da olub, çox sərtləri də. Ona görə də qadağalardan müəyyən qədər yan keçmək mümkün olub. Senzorlar heç bir halda güzəştə getməyib materialları qəzetdən çıxarmağı tələb edəndə isə nəşrlər etiraz əlaməti olaraq səhifələri boş saxlayıblar.

1998-ci ildə Prezident Heydər Əliyev (indiki Prezident İlham Əliyevin atası) senzuranı tamamilə ləğv edib. “Onda Azərbaycan hələ hesab edirdi ki, Qərblə dil tapmaq lazımdır. Biz uyğunlaşmağa, yeni oyun qaydalarını qəbul etməyə çalışırdıq”, – Rauf Mirqədirov deyir.

2001-ci ildə Azərbaycan Avropa Şurasına üzv olub, ölkədə beynəlxalq qurumların, o cümlədən, ATƏT-in ofisləri fəaliyyət göstərib.

Rauf Mirqədirovun həmkarı Çingiz Sultansoy aşkarlıq siyasətinin başladığı 1988-ci ildə “Gənclik” jurnalında işləməyə başlayıb.

O, həmin dövrdə yazıçı olmaq istədiyini deyir, çünki SSRİ-də “yazıçılar jurnalistlərin toxunmadığı məsələlərdən yazmaq imkanına malik idilər – eyham vururdular, Ezop dilindən istifadə edirdilər”, amma aşkarlığa və söz azadlığına yönəlik yeni siyasi xətt Sultansoyu jurnalistikayla məşğul olmağa həvəsləndirib.

“Onda “sirk şiri” olan professional jurnalistlər yox, başqa peşələrdən, əsasən də texniki sahələrdən gələn insanlar populyarlaşdı. Məsələn, mən riyaziyyatçıydım”.

Çingiz Sultansoy deyir ki, 2000-ci illərin əvvəllərində heç təsəvvür də edə bilməzdi ki, ölkədə söz azadlığı belə sürətlə məhv ediləcək.

O dövrdə Azərbaycanda nüfuzlu “Zerkalo” və “Exo” qəzetləri, “Turan” agentliyi, Gürcüstanın “Rustavi-2” kanalıyla müqayisə edilən ANS kanalı olub.

ANS-də siyasi tok-şoular, sərt süjetlər göstərilib, Şərq mədəniyyətinin vacib elementlərindən olan satirik şeirə yer verilib. Sadə insanlar məmurlarla mübahisələrdə tez-tez bu sözləri deyiblər: “İndi ANS-i çağıracam”.

Sultansoy deyir, “1990-cı illərdə jurnalistlər qorxmurdular ki, onları öldürərlər. Mən də qorxmurdum. Ümumiyyətlə, daha qorxulu olan səni öldürücəkləri yox, bunun cəzasız qalmasıdır. Onda mənim 40-dan bir az çox yaşım vardı, amma özümü gənc hiss edirdim”.

Azərbaycan jurnalistləri deyirlər ki, köhnə qəzet və jurnalların, televiziya kanallarının arxivlərində elə tənqidi materiallar var ki, bu gün onların yayımlanması qətiyyən mümkün deyil.

Həbsxana, pul və qorxu

BBC-yə danışan jurnalistlərin hamısı bu fikirdədir ki, İlham Əliyev hakimiyyətə gələndən (2003) sonra söz azadlığı məhdudlaşdırılıb.

“O, ilk vaxtlar o öz hakimiyyətini möhkəmləndirməklə məşğul idi. Ən vacib problemləri həll edəndən sonra isə mətbuata fokuslandı”, – Çingiz Sultansoy deyir.

“Sərhədsiz Reportyorlar” təşkilatının 2003-2022-ci illər üzrə qlobal media azadlığı reytinqində Azərbaycan 113-cü yerdən 189-cu yerə enib və ondan aşağıda cəmi 7 ölkə qalıb.

Həm Mirqədirov, həm də Sultansoy hesab edirlər ki, 2 mart 2005-ci ildə məşhur “Monitor” jurnalının redaktoru Elmar Hüseynovun öldürülməsi Azərbaycan mətbuatının gələcəyini müəyyənləşdirən hadisə olub.

Sonrakı illərdə jurnalistlər (onda hələ yüzlərlə jurnalist) qatillərin və sifarişçilərin tapılması tələbilə Bakının mərkəzində yürüşlər keçiriblər. Sonralar belə aksiyalar qəbirstanlıqda – Hüseynovun məzarının üstündə təşkil edilib, daha sonralarsa tamamilə yoxa çıxıb.

“Elmar Hüseynov öldürüldü, “Bizim yol” qəzetinin redaktoru Bahəddin Həziyev vəhşicəsinə döyüldü. Dəhşətli dövr idi: bir tərəfdən çox şey yazmaq olardı və yazılırdı da, digər tərəfdən mətbuat və cəmiyyət artıq uduzmuşdu”, – Mirqədirov belə deyir.

2003-cü ildən ölkədə söz və sərbəst toplaşma azadlığı məhdudlaşdırılmağa başlayıb. Mirqədirovun işlədiyi “Zerkalo” qəzeti reklam bazarının inhisarlaşması səbəbindən reklam gəlirlərindən məhrum olub və bir neçə ildən sonra qəzeti bağlamalı olublar.

Mirqədirov o dövrdə baş verənləri xatırlayır: “Sonra jurnalistlərə rüşvət verməyə, pul təklif etməyə başladılar, razılaşmayanları maliyyə imkanlarından məhrum etdilər”.

2005-ci ildə Azərbaycandan Avropaya böyük həcmdə neft axını başlayıb. Ölkənin ÜDM-i bir il ərzində 27 faiz artıb. Prezident Əliyevin sözlərinə görə, bu, “dünyada görünməmiş nəticə” olub və sonrakı illərdə də artmağa davam edib.

Yeni iqtidaryönlü medialar meydana çıxıb, jurnalistlər həmin medialara üz tutublar, müstəqil Turan agentliyi maliyyə çatışmazlığına görə işçilərin sayını təxminən 4 dəfə ixtisar edib.

2007-ci ildə iki məşhur qəzetin – rusdilli Real Azərbaycanın və Azadlığın redaktorları həbs edilib. ANS kanalından siyasi verilişlər, həssas mövzularda reportajlar yoxa çıxıb. Kanalın yaradıcılarından biri olan Mirşahin Ağayev tezliklə hakimiyyətin məşhur təbliğatçısına və İlham Əliyevin müsahibə verdiyi azsaylı yerli jurnalistlərdən birinə çevrilib.

Bir çoxları (məsələn, məşhur rusdilli nəşr olan Monitorun əməkdaşları) jurnalistikadan uzaqlaşıblar. Başqa ixtisası olmayanlar vəziyyətlə barışaraq işləməyə davam ediblər.

Kədərli oyun

Onlardan biri də Adildir (Özünün xahişilə adı dəyişdirilib).

İlham Əliyev hakimiyyətə gələndən bir neçə ay sonra onun işlədiyi qəzetin rəhbəri iclas keçirib.

“Dedi ki, bundan sonra qaydalar dəyişir; baş verənləri tənqid etmək olar, amma nazirlərin və məmurların adını yazmaq olmaz. O bunları çox sərt şəkildə dedi”.

Onda – 2004-cü ilin əvvəlində Adil həmkarlarından öyrənib ki, başqa nəşrlərə də belə təlimat verilib, amma “bəziləri razılaşmayıb və sonra bu onların fəaliyyətinə mənfi təsir edib”.

Adil həmin dövrdə mətbuatdan getmədiyinə təəssüflənir, amma başqa yolunun olmadığını bildirir; deyir ki, jurnalistika onun yeganə peşəsidir.

“İlk vaxtlarda müsahiblərimiz həmişəki kimi açıq şəkildə tənqidi fikirlər səsləndirirdilər, biz də köhnə vərdişimizlə onların dediklərini açıq şəkildə yazırdıq. Amma material dərc olunanda həmin hissənin mətndən çıxarıldığını görürdüm. Səbəbini soruşanda deyirdilər ki, fəaliyyətimizə yeni şərtlər və çərçivələr qoyulub”.

Tədricən Adildə yeni vərdişlər yaranıb, nisbətən loyal ekspertlərə müraciət edib və elə onlar da nələri deyib nələrə toxunmayacaqlarını tez öyrəniblər.

“Biz hamımız bu kədərli oyunu oynamağa başladıq”, – Adil belə deyir.

2008-ci ildə Prezidentin sərəncamıyla Kütləvi İnformasiya Vasitələrinə Dövlət Dəstəyi Fondu yaradılıb. Quruma Pezidentin köməkçisi, anti-Qərb ritorikası və daxili düşmən axtarışıyla tanınan Əli Həsənov rəhbərlik edib.

Fond hər il nəşrlərə pul paylayıb.

Adil buna rüşvət və ya maraq toqquşması kimi baxmır.

O deyir ki, “Həmin məbləğ bizim orta maaşımız qədəriydi, 100-200 manat (o dövrdə 125-250 dollar) verirdilər və heç kim bunun sədəqə olduğunu düşünmürdü. Bu, ildə bir dəfə yaşadığımız kiçik bir sevinc idi. Növbəti il də alacağımıza və ya redaktorun sıxışdırmayacağına əmin deyildik, ona görə də heç kim mənəvi məqamlara əhəmiyyət vermirdi”.

2013-cü ildən etibarən Milli Mətbuat Günündə jurnalistlərə dövlət tərəfindən mənzil verilməsi daha böyük sevinc mənbəyi olub. Söhbət xüsusi olaraq jurnalistlər üçün tikilən çoxmənzilli binalardan gedir.

Həmin mənzillərə kimlərin layiq olması barədə müzakirələr mətbuatda dəfələrlə qızğın mübahisələrə səbəb olub. Bəli, Azərbaycanda hələ də “Əməkdar jurnalist” fəxri adı var!

QHT-lərə təzyiqlər

Azərbaycanda Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına (QHT) Dövlət Dəstəyi Agentliyi də var və bu qurum da Prezidentin sərəncamıyla yaradılıb.

2014-cü ildə Azərbaycan hakimiyyəti QHT-lərə təzyiqi ciddi dərəcədə artırıb. Həmin ilin yayında bir neçə tanınmış hüquq müdafiəçisi müxtəlif ittihamlarla həbs edilib.

“2014-cü ilin yayında mən hələ mühacirət haqqında düşünmürdüm. Hesab edirdim ki, öz ölkəmdə qocalacam, bu mənim son işim olacaq”, – o vaxtlar “Azadlıq” radiosunun Azərbaycan bürosunun rusdilli versiyasında redaktor işləyən Sultansoy belə deyir.

Çoxsaylı həbslərə baxmayaraq ona elə gəlib ki, hakimiyyət onların kollektivinə toxunmayacaq. Amma elə həmin ilin dekabr ayında radionun qalmaqallı araşdırmalarıyla tanınan jurnalisti Xədicə İsmayıl həbs olunub, sonra redaksiyada axtarış aparılıb və ofis möhürlənib.

“Onlar mənim dalımca gələndə evdə üzümü qırxırdım. Ya yaşıma, ya da adıma görə bu işi tamamlamağa, hətta yemək yeməyimə də icazə verdilər. Amma elələri də olmuşdu ki, evdən ayaqyalın, qorxudan qışqırıb ağlaşan uşaqlarının gözü qabağında sürüyüb çıxarmışdılar” – Sultansoy belə deyir.

Həmin dövrdə radionun bir çox jurnalisti Azərbaycanı tərk edib, həbsdən yayına bilmiş Sultansoysa daha bir neçə ay ölkədə qalıb.

“Dostlarım, tanışlarım elə hey məndən soruşurdular ki, “Hələ Bakıdasan?”, “Nə gözləyirsən? Həbsini? Niyə?” Onda qəflətən başa düşdüm ki, həbsin özündən, döyülməkdən, işgəncədən qorxmuram. Mən həbsxanada sınmaqdan, ordan təslim edilmiş şəkildə çıxmaqdan qorxurdum, çünki bilirdim ki, buna nail olmaq üçün onların 1001 üsulu var”.

Sultansoy məşhur nəşrlərin əməkdaşlarının həbsdən sonra necə dəyişdiyini xatırladır:

“Başa düşdüm ki, əgər bu mənim də başıma gəlsə, sınmış vəziyyətdə yaşamaq istəməyəcəm. Mən yaşda adama heç işgəncə vermək də lazım deyil, sadəcə tibbi yardımdan imtina etmələri kifayət edər – dişlərimdə, böyrəklərimdə problemlər vardı”.

O, hüquqi yardımsız qalmaqdan da ehtiyat edib, çünki o vaxta qədər daha bir praktika yaranmışdı – jurnalistləri və siyasətçiləri müdafiə edən tanınmış vəkilləri ölkədəki yeganə Vəkillər Kollegiyasından xaric etmişdilər və artıq onların işləmək hüququ yox idi.

Rauf Mirqədirov 2014-cü ildə – bir neçə ildir ki, yaşadığı Türkiyədə saxlanıb, sonra Azərbaycana deportasiya edilib və casusluq ittihamıyla həbs olunub.

BBC ilə söhbətində Rauf Mirqədirov həmin ili mətbuatın birdəfəlik öldüyü il adlandırır.

“Hakimiyyətin nəzarətində olan mətbuat var, onlara bəzən kimisə tənqid etməyə icazə verilir. Bir də sanki döyüş vərəqinə çevrilmiş, mətnləri şüarlardan ibarət olan bir neçə müxalif resurs var. Bu resursun keyfiyyətsizliyinin səbəbi pul və kadr çatışmazlığıdır, orda işləməyin təhlükəli olmasıdır, yerdə qalan jurnalistlərsə heç bir perspektiv görmürlər”.

BBC-nin həmsöhbəti Adilsə hökumətyönlü saytlarda işləməyə davam edib, amma bu iş heç də ürəyincə olmayıb. “Mən yalnız beynəlxalq mövzularda yazırdım, daxili siyasətə toxunmurdum, çünki orada müxalifəti danlayırdılar. İyrənc vəziyyəti idi – səhər işə gedirdin, redaktor deyirdi ki, Angela Merkel nəsə deyib, təlimat gəlib ki, ona cavab vermək, Almaniya haqqında bütün pis şeyləri yazmaq lazımdır; sən bunu yaz, sən də bunu”.

Adil deyir ki, “daxili gündəmə daha sərt yanaşma olub: “Məsələn, həbs olunmuş ər-arvad Leyla və Arif Yunusları tənqid edəndə mütləq bunu da yazmaq lazımıydı ki, Arif Yunusun anası ermənidir”.

Məmur jurnalistlər

Sosial şəbəkələr yarandıqdan sonra yeni müstəqil media qurumları Azərbaycanda çox populyar olan, hazırda yeni nəsil reportyorların işlədiyi “Facebook”-a “köçüb”. Sayca az olan reportyorları tez-tez saxlayır, ölkədən çıxışlarına qadağa qoyur, sosial şəbəkələrdəki profillərini sındırmağa çalışırlar.

Onların bəziləri xarici nəşrlərdə frilanser işləyir. 2022-ci ilin əvvəlindən etibarən bu gənclər müdafiəsiz vəziyyətdədirlər, çünki yeni media qanunu xaricdən alınan maliyyə ilə işləməyi faktiki olaraq qadağan edir.

Bu qanun jurnalistləri faktiki olaraq dövlət qulluqçularıyla eyniləşdirir və vahid jurnalist vəsiqəsi almaq üçün onları dövlətə özləri haqqında məlumatlardan ibarət uzun bir siyahı təqdim etməyə məcbur edir.

Məlumatlar arasında təsisçinin, redaktorun və bütün işçilərin şəxsiyyət vəsiqələri, ünvanları, əlaqə nömrələri, jurnalistlərlə müqavilələr, onların vergi məlumatları, ali təhsil və məhkumluq vəziyyəti haqqında arayışlar da var.

Bu qanun Çingiz Sultansoya hələ uzaq 1988-ci ildə sovet qəzetində işləyərkən tapdığı kərpic qalınlığında bir kitabı xatırladır:

“O kitabda yazılmışdı ki, jurnalist yazmağı bacaran və partiya xəttinə əməl edə bilən partiya işçisidir. Yeni qanun o kitabı xatırladır, hətta ondan da pisdir”.

Sultansoy şübhə etmir ki, Azərbaycanda qalıb “o biri tərəfə keçənlərdən” biri ola bilərdi və ona hakimiyyətyönlü nəşrlərdən birində yüksək vəzifə də təklif edərdilər:

“Xüsusi istedadı olan çox nadir insanlar var ki, həm həqiqəti, həm də yalanı inandırıcı şəkildə yaza bilirlər. Yerdə qalanlar yazdıqlarına əvvəlcə özləri inanmalıdırlar, əks halda oxucu da inanmaz”.

Adilsə yerli nəşrlərdə işləməyə davam edir, o, iyrənc gəlməyən bir iş tapıb, amma orda da tam azad deyil: “Mən hiss edirəm ki, burda da məhdudiyyətlər və təlimatlar var, nəyə diqqət yetirmək, hansı məqamda tənqid etmək lazım gəldiyini yuxarıdan deyirlər”.

O təxmin edir ki, hakimiyyətin mediaya yanaşması çoxpilləlidir: bəzilərinə sifariş verirlər, bəzilərininsə müstəqil mətbuat kimi görünməsini istəyirlər.

Prezident Əliyev dəfələrlə bəyan edib ki, Azərbaycanda senzura yoxdur.

O, 2020-ci ildə BBC-yə verdiyi müsahibədə mətbuata təzyiq iddialarını “saxta” adlandırıb. “Bizim azad mediamız var, pulsuz internetimiz var”, – onda Əliyev belə demişdi.

O, növbəti dəfə təkrarlamışdı ki, əhalinin 80 faizi internetdən istifadə edir və milyonlarla azərbaycanlı “Facebook”-dadır.

“Bizdə azad medianın olmadığını necə deyə bilərsiniz? Bu, yenə də qərəzli yanaşmadır. Bu, Qərb auditoriyasında Azərbaycan haqqında bir fikir formalaşdırmaq cəhdidir. Bizim müxalifətimiz var, bizim QHT-lərimiz var. Bizdə azad siyasi fəaliyyət var. Bizdə azad media var. Bizdə söz azadlığı var”.

P.S. “Sizin və bizim azadlığımız üçün”

Rauf Mirqədirov BBC ilə söhbətində hər kəsin öz təhlükəsizliyinə inanmasıyla bağlı alman keşiş Martin Nimöllerin məşhur sözlərini təkrar-təkrar xatırladır:

“Hər kəs əminiydi ki, razılaşma əldə etməyi məhz o bacaracaq, özünə təhlükəsizlik adası təmin etmək üçün sövdələşə biləcək. Və bu, Litvada olduğu kimi deyildi, orda insanlar “Bizim və sizin azadlığımız üçün!” şüarıyla mübarizə aparırdılar” [Bu şüardan hələ 19-cu əsrdə Polşada da istifadə edilib. 1968-ci ildə sovet qoşunlarının Çexoslovakiyaya daxil olmasına etiraz olaraq Moskvadakı Qızıl Meydana çıxmış sovet dissidentləri də bu şüarı səsləndiriblər – BBC].

O, insanların tez-tez “Zerkalo” qəzetinə gəlib məmur özbaşınalığından şikayətləndiyini, jurnalistlərdən problemi işıqlandırmağı xahiş etdiklərini xatırlayır. Bir dəfə onlardan biri adının gizli qalmasını xahiş edib.

“Adam özünü müdafiə etmək istəmirdi. Onda düşünmüşdüm, mən niyə bunu etməliyəm ki? Ola bilsin, biz fərdiyyətçiyik; ola bilsin, biz öz hüquqlarımızı kollektiv şəkildə qorumağı öyrənməmişik, bizim və sizin azadlığımız uğrunda mübarizə aparmağa hazır deyildik. Nəhayət, o gün gəlib çatdı ki, bizi də aparmağa gəldilər və səsini çıxarmağa adam tapılmadı”, – Rauf Mirqədirov deyir. (bbc.com)