Tramp dünyanı necə dəyişəcək

Bəzən elə illər olub ki, dünya köklü və sarsıdıcı dəyişiklərdən keçib. 1968-ci ildə Sovet qoşunlarının Çexoslovakiyanı işğalı, Paris üsyanları və Vyetnam müharibəsinə qarşı Amerikadakı etirazlar onlardan biri olub.

1989-cu il Tiananmen qırğını, Berlin divarının yıxılması və Sovet İmperiyasının çökməsi də bu zəmindəndi.

Bütün bu hadisələrin baş verəcəyini gözləmişdim və bu baxımdan, mənə elə gəlir ki, hələ cəmi 7 həftə keçməsinə baxmayaraq, 2025-ci ilin də belə bir il olacaq: dünyada işlərin necə getdiyinə dair bütün fərziyyələrimiz alt-üst olacaq.

Bunun əsas səbəbi, əlbəttə ki, Donald Trump-dır.

İkinci Dünya Müharibəsi başa çatandan bəri ABŞ prezidentləri əsas geosiyasi prinsiplərə sadiqmiş kimi davranırdılar: onlar üçün Amerikanın təhlükəsizliyi Avropanı Rusiyadan, Asiyanın qeyri-kommunist ölkələrini Çindən qorumaqdan asılı idi.

Trump bu yanaşmaya son qoydu. O deyir ki, Amerikanın maraqlarını hər şeydən üstün tutur. Bu isə bir çox hallarda ”Bu, ABŞ-a neçəyə başa gələcək” sualı deməkdir.

Özü də bu vəziyyət ABŞ-ın xaricdəki müttəfiq və dostları, xüsusilə Avropa üçün çox çətindir. Ancaq Trump-ın şəxsi keyfiyyətləri bu vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir. Son dövrlərdə heç bir ABŞ Prezidenti, hətta Richard Nixon belə imkan verməmişdi ki, şəxsi xüsusiyyətləri onun siyasətini formalaşdırsın, – yəni, Trump-ın etdiyi kimi…

“Eynilə XIV Lüdovik kimidir”, – təqaüdçü bir amerikalı diplomat özünü Fransanın “Günəş Kralı” elan edən hökmdarını nəzərdə tutaraq mənə deyib.

Bu cür tənqidçilər Trump-ın olduqca təkəbbürlü və eyni zamanda qeyri-adi dərəcədə həssas olduğuna inanırlar. Nəticədə, ətrafındakı Elon Mask və JD Vance kimi insanlar ehtimal ki, vəzifələrini onun tərifləyərək və baxışlarını dəstəkləyərək qoruduqlarını düşünürlər.

Prezident Trump, heç bir sübut olmadan, Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenskinin korrupsiyaya bulaşdığını və legitim olmadığıını iddia etdiyi zaman, Mask bunu daha da irəli apararaq deyir ki, Ukrayna xalqı Zelenskiyə xor baxır və o, Ukrayna əsgərlərinin cəsədləri ilə qidalanır.

Bu gün Trump çevrəsindən heç kim, deyəsən, təmkinlə öskürüb deməyəcək: “Cənab Prezident, bəlkə siz bu bəyanatı geri götürmək barədə düşünəsiniz”.

Onun birinci prezidentliyi müddətinə baxsaq, əmin ola bilərik ki, ətrafındakı hər kəs bilir ki, Trump onun fikrinə qarşı çıxılmasına nifrət edir. Həmçinin bilirlər ki, bir çox seçici Trump-ın yanaşmasını ürəkdən dəstəkləyir və onlardan çox uzaqda olan bir qitənin təhlükəsizliyini maliyyələşdirdiklərini düşünürlər.

O, Pasxa bayramına qədər Ukrayna müharibəsini dayandırmağı öhdəsinə götürüb. O, Prezident Vladimir Putinin də buna həvəsli olduğunu söyləyərkən tamamilə haqlıdır. Rus qoşunları, sayının çoxluğu sayəsində Ukraynanın şərq hissəsində yavaş-yavaş irəliləyir.

Lakin bunun əvəzini ruslar canları ilə ödəyirlər. Bu proses belə davam edərsə, Rusiya hərbi səfərbərliyə başlamaq məcburiyyətində qala bilər. Bu heç kimin xoşuna gəlməz və Putinin rejimini laxlada bilər. Ona görə də, Trump hər dəfə sülh haqqında danışanda, bu, Putinin qulaqları üçün xoş bir melodiya kimi səslənir.

İlk administrasiyası dövründə Trump-ın milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri olmuş John Bolton ötən gün Tramp administrasiyasının sülh planını eşidəndə Kremldə şampan içəcəklərini söylədi. Bu, əlbəttə ki, təkcə Moskvada deyil, bütün dünyada tarixi bir an kimi hiss olunurdu.

Trump-ın birinci müddətində qeyri-itaətkar milli təhlükəsizlik müşaviri olmuş John Bolton Trump administrasiyasının sülh planını eşidən kimi deyib ki, Kremldə buna görə şampan partladacaqlar. Bu hadisə təkcə Moskvada deyil, bütün dünyada tarixi bir an kimi qarşılandı.

Putin açıq şəkildə Trump-ın 2020-ci il seçkilərini əslində qazandığı fikrini dəstəkləmişdi. Bu həqiqət olmaya bilər, lakin Prezident Putin Trump-ın onun fikirlərinə dəstək verən hər kəsə güzəşt etdiyini bilir.

Bəs nə baş verdi ki, Trump və ətrafındakılar Zelenskinin əleyhinə döndülər? Bəlkə qismən ona görə ki, Zelenski ona deyilənlərə itaət etmir – məsələn, danışıqlar masasına qayıtmır və ABŞ-ın Ukrayna mineral mədənlərinə sahibliyinə razı olmur.

Eyni zamanda, Prezident Trump Zelenskinin ABŞ-Rusiya-Ukrayna üçlüyündə ən zəif halqa olduğunun fərqindədir və buna görə də onu sıxışdırmaq Putini sıxışdırmaqdan daha asandır. Zelenskiyə nə qədər çox təzyiq göstərilərsə, bu sülh razılaşması da o qədər tez baş tuta bilər.

Prezident Tramp heç vaxt bir razılaşmanın detalları ilə çox maraqlanırmış kimi görünmür; ən azı ictimaiyyət qarşısında belə deyil.

Onun üçün əsas məsələ bir razılaşmanın bağlanmasıdır: Ukrayna və müttəfiqləri bunu tamamilə ədalətsiz hesab etsələr və bunun gələcəkdə yeni bir müharibəyə yol aça biləcəyini düşünsələr də belə…

Tanınmış britaniyalı və almaniyalı diplomatlar Trump-ın Rusiyanı danışıqlar masasına gətirmə tərzinə görə olduqca qəzəblidirlər. “Əlində iki əsas kart vardı,” – biri deyir. “Birincisi, Rusiyanın təcrid edilməsi idi. Putin Amerika ilə yenidən danışmağa başlaya bilmək üçün çoxlu güzəştə getməyə razı ola bilərdi, amma heç bir güzəşt tələb etməyən Trump oldu. O, sadəcə Putinə masaya oturub danışmağa başlamağa icazə verdi”.

Digər kart, bir diplomatın dediyinə görə, Ukraynanın NATO-ya üzv olması məsələsində israr etmək idi.

“Trump bunun üzərində dayanaraq, Putindən istədiyi hər cür razılaşmanı əldə etdikdən sonra, nəhayət, deyə bilərdi ki, “yaxşı, yaxşı, Ukrayna NATO-ya girməyəcək”.

Avropa paytaxtlarında, onun hər iki imkanı da qeyd-şərtsiz fəda etdiyinə dair bir hiss var.

Lakin yenə də, ABŞ siyasəti ilə bağlı bəzi təcrübəli avropalı diplomatlar hökumətlərini məlumatlandırırlar ki, Donald Trump-ın prezidentliyindəki, müşavirlərinin ona layiq gördüyü bu monarxiya dövrü – o bu yaxınlarda özünü sözün əsl mənasında “kral” adlandırıb – uzun sürməyəcək.

Trump hazırda itaətkar bir Konqres və mühafizəkar bir Ali Məhkəmə üzərində nəzarəti əlində saxlayır – lakin cəmi 20 ay sonra, 2026-cı ilin noyabrında, ABŞ-də aralıq seçkilər keçiriləcək.

Amerikada inflyasiyanın artdığına dair işarələr var və bir çox insan düşdüyü vəziyyətə görə, Trump-ın partiyasına səs verməyə bilər.

İki qurumdan birinə nəzarəti itirərsə, nə qədər radikal olursa olsun, bugünkü siyasətini həyata keçirmək üçün Trump-ın malik olduğu güc zəifləyə bilər.

Lakin əsas təhlükə bir il səkkiz ay sonra yarana bilər. Trump-ın ekspansionist siyasəti Çini cəsarətləndirə bilər. Gömrük tarifləri ilə başlayan Trump-ın alovlandırdığı bir ticarət müharibəsi başlaya bilər. Avropa İttifaqı iqtisadi və siyasi baxımdan hər zamankından daha zəif vəziyyətə düşə bilər.

Rusiyanın şərtləri ilə Ukrayna üzərində sülh razılaşması bağlamaq ABŞ üçün tamamilə yeni bir hadisə olacaq. 1945-ci ildən bəri aparılan danışıqlarda, ABŞ-ın iqtisadi və hərbi gücünün qarşısında Rusiya istədiyini əldə etməkdə, adətən, çətinlik çəkib.

İndi isə Prezident Putin Ukraynanı üç il əvvəl işğal etməyin yüksək qiymətini ödədikdən sonra, elə görünür ki, istədiyini əldə edə biləcək.

Əgər bu baş verərsə, 2025-ci il həqiqətən də yadda qalacaq: dünya tarixinin dəyişdiyi tarixi an və bir daha heç bir şeyin əvvəlki kimi olmadığı əsas il kimi. (BBC.com)