Ucuz paltar və moda arxasındakı həqiqətlər

Quançjou Çinin cənubundakı İnci çayının mənsəbində yerləşən inkişaf etmiş liman şəhəridir. Bu şəhərin bəzi yerlərində tikiş maşınlarının fabrik pəncərələrindən eşidilən səsi axşamlar da kəsilmək bilmir. Bu fabriklərdə istehsal olunan köynəklər, şortiklər, şalvarlar və çimərlik paltarları 150-dən çox ölkəyə göndərilir.

Bura dünyanın ən böyük və sürətli pərakəndə satış platforması olan “Shein” şirkətinə məxsus fabriklərin yerləşdiyi “Şeyn kəndi” – Panyudur.

“Bir ayda 31 gün varsa, mən o 31 günün hamısında işləyəcəm” – işçilərdən biri BBC-yə belə deyir.

Əksər işçilər ayda yalnız bir gün istirahət etdiklərini bildirirlər.

Orda olduğumuz bir neçə gün ərzində 10 fabrik gəzdik, dörd fabrik sahibi və 20-dən çox işçi ilə, həmçinin təchizatçılarla danışdıq. Öyrəndik ki, bu imperiyanın mərkəzi sayılan ərazidə insanlar Çinin əmək qanunlarına zidd olaraq həftədə təxminən 75 saat işləyirlər.

Bu, daha yüksək gəlirə ümid edən əyalət işçilərinin yaşadığı sənaye mərkəzi Quançjouda, o cümlədən uzun müddətdir ki, dünyanın rəqibsiz fabriki olan Çinin digər bölgələrində də adi haldır.

Amma belə vəziyyət bir vaxtlar Çinin az tanınan şirkətlərindən olmuş və beş il ərzində qlobal nəhəngə çevrilmiş “Shein” haqqında suallar doğurur.

Hələ də özəl mülkiyyətdə olan şirkətin dəyərinin 60 milyard dollar olduğu təxmin edilir. Şirkət həmçinin London birjasına daxil olmağı hədəfləyir. Şirkətin sürətli yüksəlişi işçilərə pis münasibət və məcburi əmək iddiaları kimi mübahisələr doğurub.

“Shein” keçən il etiraf etməli olub ki, Çindəki fabriklərində uşaq əməyindən istifadə edilib.

Şirkət rəsmiləri BBC-nin müsahibə təklifini qəbul etməyiblər, amma açıqlama verərək bildiriblər ki, “Shein” təchizat zəncirindəki bütün işçilərə münasibətdə ədalətli və ləyaqətli davranışı təmin etmək siyasətinə sadiqdir və “idarəetmə və uyğunluğu gücləndirməyə on milyonlarla dollar sərmayə qoyub”.

“Biz ödənişlərdə ən yüksək standartları müəyyən etməyə çalışırıq. Biz təchizat zəncirindəki bütün partnyorlarımızdan bizim davranış normalarımıza əməl etməyi tələb edirik. “Shein” uyğunluğu təmin etmək üçün auditorlarla işləyir” – açıqlamada belə deyilir.

Bu şirkətin əsas uğuru miqyasındadır. Onun internet kataloqunda yüzminlərlə məhsul var – 10-12 dollara paltarlar, 7-8 dollara sviterlər, orta qiymətləri 10 dollardan az olan məhsullar.

Şirkət gəlirlərini artıraraq H&M, “Zara” və “Primark” kimi brendləri geridə qoyub. Məhsulların çoxu 5000-ə yaxın fabrikin yerləşdiyi “Şein kəndi” kimi ərazilərdə istehsal olunur.

Tikiş maşınlarına və parça rulonlarına yer etmək üçün binalarda oyuqlar açılıb, zirzəmi qapıları isə bitməyən bir təhvil-təslim prosesi üçün həmişə açıqdır. Rəflər getdikcə daha çox tanınan bu markanın loqosuyla etiketlənmiş şəffaf plastik torbalarla doludur. Saat 22:00-dan sonra da parça gətirən maşınların və tikiş maşınlarının hərəkəti dayanmır.

Adının çəkilməsini istəməyən, Tszyansidən olan 49 yaşlı qadın “Biz, adətən, gündə 10-12 saat işləyirik. Bazar günləri təxminən üç saat az işləyirik” deyir. O, yan küçədə – onlarla insanın toplaşdığı reklam lövhəsinin yanında dayanıb.

Lövhədəki iş elanlarını oxuyan insanlar eyni zamanda orda yerləşdirilmiş çino şalvarların tikişlərini də nəzərdən keçirirlər.

Bura “Shein”-in tədarük zənciridir. Böyüklü-kiçikli fabriklərin hamısı sifarişlə paltar istehsal edir. Çinolar bəyənilsə, sifarişi və istehsalı artacaq. Daha sonra fabriklər artan tələbi ödəmək üçün işə müvəqqəti işçilər götürəcəklər.

Tszyansidən gəlmiş miqrant bir işçi qısamüddətli müqavilə axtarır. Seçimlərdən biri çino tikməkdir.

“Biz çox az qazanırıq. Həyat çox bahalıdır” deyən işçi ümid edir ki, öz ata-anasının yanında qoyub gəldiyi iki övladına pul göndərəcək qədər pul qazana biləcək.

“Bizə pulu say hesabı verirlər. Qazanc məhsulun nə qədər çətin olmasından asılıdır. Qısaqol köynəyin birinə 1-2 yuan [bir dollardan az] alırıq, bir saata təxminən onunu tikə bilirəm”.

Çino şalvarlarının tikişlərinə diqqət etmək seçimlə bağlı qərar vermək üçün çox vacibdir. Bu miqrant işçi və yoldaşları hər ədədi üçün nə qədər pul alacaqlarını və bir saat ərzində neçəsini tikə biləcəklərini hesablayırlar.

Panyunun yan küçələri bir növ fəhlə bazarı rolunu oynayır. Bu küçələr səhər yeməyi satılan arabalarla, toyuq və ördək yumurtası satan kəndlilərin qarşısından keçib gedən insanlarla doludur.

BBC standart iş gününün 08:00-dan 22:00-a qədər davam etdiyini müəyyən edib.

Bu, İsveçrənin “Public Eye” adlı qeyri-hökumət təşkilatının “Shein” üçün geyim istehsal edən fabriklərin 13 işçisi ilə müsahibəyə əsasən hazırladığı hesabata uyğun gəlir.

Bəzi işçilərin normadan artıq işlədiyini bu təşkilat da aşkar edib. Hesabatda bildirilir ki, əlavə iş istisna olmaqla, əsas əməkhaqqı 2,400 yuandır (327 dollar) və bu, Asiya Minimum Əməkhaqqı Assosiasiyasının “yaşayış minimumu” olaraq təyin etdiyi 6,512 yuandan azdır. Amma bizimlə söhbət edən işçilər ayda 4000-10000 yuan maaş aldıqlarını bildirdilər.

“Orda iş saatlarının bu qədər çox olması adi haldır, amma aydındır ki, bu, qeyri-qanunidir və əsas insan hüquqlarının pozulmasıdır. Bu, istismarın ifrat formasıdır və bu, bilinməlidir” – “Public Eye”-nin əməkdaşı David Hachfield belə deyir.

Çinin əmək qanunlarına görə, iş saatları həftədə 44 saatdan çox olmamalıdır və işəgötürənlər işçilərin həftədə ən azı bir gün istirahət etməsini təmin etməlidirlər. İşəgötürən iş vaxtını artırmaq istəyirsə, bu, xüsusi səbəblərə əsaslanmalıdır.

Hazırda “Shein”-in baş ofisi Sinqapurda olsa da, məhsullarının əksəriyyətinin Çində istehsal olunduğu danılması mümkün olmayan faktdır.

Şirkətin uğuru Çin müəssisələrinə qarşı getdikcə daha ehtiyatlı davranış sərgiləyən Whashington administrasiyasının da diqqətini çəkib.

Donald Trump-ın ABŞ dövlət katibi vəzifəsinə namizədi Marko Rubio iyun ayında deyib ki, “Shein” şirkətinin Çin Xalq Respublikasıyla dərin əlaqələrindən ciddi etik narahatlıq hiss edir və şirkətin uğurunun arxasında kirli sirlər, qul əməyi, pis iş şəraiti, aşağı əməkhaqqı və kommersiya fırıldaqları durur.

Rubionun seçdiyi ifadələrlə razılaşmayanlar ola bilər. Amma insan haqları qrupları Quançjouda çoxlarının həyat tərzinə çevrilmiş uzun iş gününün ədalətsizlik və istismar olduğunu deyirlər.

İşçilər yalnız nahar və ya şam yeməyi zamanı – metal boşqablar və çubuqlarla “silahlanıb” yeməkxanaya gedən zaman işə fasilə verə bilərlər. Oturmağa yer tapmayanlar küçədə dayanmalı olurlar.

“Mən 40 ildən çoxdur ki, bu fabriklərdə işləyirəm” – yeməyə cəmi 20 dəqiqə vaxtı olan qadın belə deyir. Bu, onun üçün adi bir gündür.

Baş çəkdiyimiz fabriklərin içi kifayət qədər geniş və işıqlı idi, hətta işçilər üçün industrial sərinkeşlər də vardı. Divarlardakı böyük plakatlarda işçilərdən xahiş olunurdu ki, yetkinlik yaşına çatmayanlar haqqında məlumat versinlər. Yəqin ki, bu, keçən il təchizat zəncirində iki uşaq işçi aşkar ediləndən sonar atılmış addımdır.

BBC belə nəticəyə gəlir ki, şirkət London Birjasına daxil olmazdan əvvəl tədarükçülərini daha yaxından izləyir.

Delaver Universitetinin Moda və Geyim Araşdırmaları üzrə professoru Şeng Lu deyir ki, “Bu, onların ciddiyyətindən xəbər verir. Şirkətin ilk səhm yerləşdirmə əməliyyatı uğurlu olarsa, bu, onun yaxşı şirkət kimi tanınması deməkdir. Amma investorların etibarını qorumaq istəyirlərsə, müəyyən məsuliyyət daşımalıdırlar”.

“Shein”-in üzləşdiyi ən böyük problemlərdən biri pambığı Çinin Sincan bölgəsindən almasıyla bağlı ittihamlardır.

Bir vaxtlar dünyanın ən yaxşı materiallarından biri kimi tanınan Sincan pambığı müsəlman uyğur azlığın məcburi əməyi sayəsində becərildiyi iddialarından sonra gözdən düşüb. Pekin hökuməti bu ittihamları davamlı olaraq rədd edir.

Professor Şeng deyir ki, belə tənqidləri neytrallaşdırmağın yeganə yolu daha şəffaf olmaqdır:

“Çalışdıqları fabriklər və tədarük zəncirləri barədə ictimaiyyətə daha şəffaf şəkildə məlumat verməsələr, “Shein” üçün işlərin çətin olacağını düşünürəm”.

Şirkətin tədarük zəncirinin Çində yerləşməsinin əhəmiyyətli bir üstünlük olduğunu bildirən professor deyir ki, “Çox az ölkə tam təchizat zəncirinə sahibir. Çində bu var və heç kim onunla rəqabət apara bilmir”.

Vyetnam və Banqladeş kimi iddialı rəqiblər geyim istehsal etmək üçün Çindən xammal idxal edirlər.

Ancaq Çin fabrikləri parçadan tutmuş zəncirbəndlərə və düymələrə qədər tamamilə yerli məhsullardan istifadə edirlər. Ona görə də müxtəlif cür paltarlar istehsal etmək onlar üçün çox asandır.

Bu, sifarişlərini alqoritmlə müəyyən edən “Shein” üçün kifayət qədər işlək mexanizmdir. Müştərilər bir paltarı təkrar-təkrar sifariş etsələr və ya yun sviterə uzun müddət baxsalar, şirkətlər fabriklərdən bu məhsulları daha çox və daha sürətli istehsal etməyi istəyə bilər.

Amma bu, Quançjoudakı işçilərə çətinlik yarada bilər.

“”Shein”-in müsbət tərəfləri də var, mənfi tərəfləri də. Yaxşı tərəfi odur ki, sifarişləri böyük olur, amma mənfəət azdır və sabitdir” – bir fabrik sahibi belə deyir.

Böyük və güclü olması şirkətin sövdələşmə gücünü də artırır. Ona görə də fabrik sahibləri xərcləri başqa istiqamətlərdə azaltmalı olurlar və bu, tez-tez işçilərin maaaşının azaldılmasıyla nəticələnir.

Üç fabrik sahibi deyir ki, “Shein”-dən əvvəl onlar özləri də paltar istehsal edib satıblar.

“Biz maya dəyərini də hesablaya bilirdik, qiymətə də qərar verirdik və mənfəəti də hesablaya bilirdik. İndi qiymətə “Shein” nəzarət edir. Xərcləri azaltmağın yollarını düşünmək lazımdır”.

Amma sifarişlər pik həddə yüksələndə, bolluq yaranır. Logistika məsləhətçisi “ShipMatrix” şirkətinin məlumatına görə, “Shein” gündə orta hesabla bir milyon paket göndərir.

“”Shein” moda sənayesinin sütunudur” – şirkətin təchizatçısı Guo Qing E belə deyir.

“Mən “Shein”-lə başladım. Onun yüksəlişini gördüm. “Shein” möhtəşəm bir şirkətdir. Məncə, daha da güclənəcək. Çünki ödəmələri vaxtında edir. Ən etibarlı xüsusiyyəti budur. Əgər mallarımızın vaxtı ayın 15-nə qədərdirsə, milyonlarla da, on milyonlarla da olsa, pullar vaxtında yatırılır”.

Normadan artıq iş saatlarına və bəzən də aşağı maaşlarına görə “Shein” bütün işçiləri üçün rahatlıq mənbəyi olmaya bilər. Amma bəziləri üçün qürur mənbəyidir.

“Bu, biz çinlilərin dünyaya verə biləcəyi töhfədir” – adının çəkilməsini istəməyən 33 yaşlı usta Quançjouda BBC-yə belə deyib.

Hava qaralıb, axşam yeməyindən sonra işçilər son növbə üçün fabriklərə qayıdırlar. Söhbətləşdiyimiz bir qadın iş gününün uzun olduğunu etiraf etsə də, “Biz yaxşı anlaşırıq. Bir ailə kimiyik” deyir.

Bir neçə saat sonra işçilərin çoxu evə gedir, amma bir neçə binada hələ də işıq yanır.

Fabrik sahibi deyir ki, bəzi insanlar daha çox pul qazanmaq üçün gecə yarısına qədər işləyirlər.

Necə də olsa, Londonda, Çikaqoda, Sinqapurda, Dubayda və bir çox başqa şəhərdə kimlərsə endirimdə yeni məhsullar axtarmağa davam edirlər. (BBC.com)