“Tərtər işi” – Ermənistanın xeyrinə casusluq halları uydurmaq üçün Azərbaycan hərbçilərinə misli görünməmiş miqyasda işgəncə verilməsindən, demək olar ki, illərlə heç kəsin xəbəri olmayıb.
Azərbaycan jurnalistləri və hüquq müdafiəçilərinin əksəriyyəti bu işdən uzaq qalmağa çalışırdılar – ittihamlar həddən artıq ağlasığmaz görünürdü. Ölkəni bu işə inanmağa, hakimiyyəti isə onu qəbul etməyə məcbur etmək, əslində, oğlunu itirmiş bir atanın inadkarlığı sayəsində mümkün olub.
“Ata, niyə burada olduğumu heç cür başa düşə bilmirəm”.
Oğlunun həbs edilməsindən şok yaşayan keçmiş kənd mexaniki Nəsir Əliyev özünə gələndə bu sözləri xatırlayıb. O deyir ki, dörd gün nə yeyə, nə danışa bilib, sanki huşsuz vəziyyətdə olub – dizləri üstdə düşərək bundan sonra nə edəcəyini düşünüb.
2018-ci il yanvarın 15-i səhəri, qızının anadan olduğu günü qeyd etmək əvəzinə Nəsir oğlu ilə kənddən paytaxta yollanıb. Bundan bir neçə gün əvvəl Baş Prokurorluqdan Emilə zəng edilib, onu 2011-ci ildə ordu xidməti ilə bağlı ifadə verməyə çağırıblar.
Həmin gün saat birdə o, artıq həbsdə olub, elə atasının gözü qabağında da onun qollarını qandallayıblar.
“Mən bilmirdim insanların üzünə necə baxım, – Nəsir deyir. – Onu sanki xalq düşməni kimi ittiham etdilər”.
Emil artıq 30 ildən çox Azərbaycanla müharibə vəziyyətində olan Ermənistanın xeyrinə casusluq etməkdə ittiham olunub. Sülhün nə olduğunu bilməyən bir nəslin yetişdiyi ölkə üçün bu, çox ağır ittiham və bütün ailə üçün xəcalət idi.
Emilin dediyi son sözləri və onun çaşqın baxışını xatırlayaraq, Nəsir oğluna inanıb və mübarizə etmək qərarına gəlib: “Mən özümə söz verdim ki, bu işi araşdırmayana qədər əl çəkən deyiləm”.
İndi bu iş Azərbaycanda hamıya “Tərtər işi” kimi məlumdur.
Misli olmayan iş
Emilin həbsindən doqquz ay əvvəl, 2017-ci ilin mayında prokurorluq elan edib ki, Azərbaycanda erməni casuslar şəbəkəsi aşkar edilib. İllər keçəndən sonra aydın olub ki, bu yığcam bəyanat arxasında yüzlərlə insan faciəsi gizlənir – 2017-ci ilin may və iyun ayları ərzində əsgərlər kütləvi şəkildə həbsə və işgəncələrə məruz qalıblar.
Onları Azərbaycanın Tərtər rayon icra hakimiyyəti binasına aparıb düşmənin xeyrinə casusluq etdiklərini etiraf etməyə məcbur edərək, işgəncə verirdilər.
İşgəncədən zərərçəkənlər və onların qohumları sonradan BBC və digər KİV-lərə insanları necə soyundurur, pəncərələrdən bayıra atır, dəyənəklərlə döyür, dırnaqlarını qopardır, yaralarına isə elektro-şok verdikərini söyləyirdilər.
İndi Azərbaycan ordusundakı kütləvi işgəncə vermə hallarını həmin Azərbaycan prokurorluğunun özü araşdırır, ancaq 2017-2018-ci illərdə o barədə çox az adam eşitmişdi, eşidənlər isə ümumi mənzərəyə bələd olmayıblar.
İşgəncə və qəddar rəftar Azərbaycanda yenilik deyil, lakin bu iş öz miqyasına görə misilsiz olub. Bu günə 400 nəfərdən artıq insan rəsmən kütləvi işgəncədən zərərçəkmiş kimi tanınıb – sonradan aşkarlandığı kimi, tək Tərtərdə deyil, həm də ölkənin digər bölgələrində…
Hüquq müdafiəçilərinin məlumatına görə, işgəncələrdən ən azı 11 nəfər həlak olub (daha əvvəl prokurorluqda tək bir nəfərin öldüyünü deyirdilər, bununla bağlı BBC-nin suallarına cavab verməyiblər).
Bakıda qalıb oğlu üçün mübarizə etmək qərarına gəldiyi zaman Nəsirin də “Tərtər işi” barəsində xəbəri olmayıb. O, Xaçmaz rayonunun doğma Bostançı kəndində torpağını satıb, bağçasını və fermasını yiyəsiz qoyub, arvadı və qızı ilə paytaxta köçüb.
Onlar şəhərətrafı məntəqədə “xruşşovka” layihəli binada mənzil kirayə götürüb iş axtarmağa, oğlu üçün həbsxanaya bağlamalar aparmağa başlayıblar.
İstintaqın uzun aylar davam etdiyi müddətdə Nəsir Emilin günahsızlığını sübut edən dəlillərin axtarışı ilə məşğul olub, lakin məhkəmənin qapalı olmasına görə istintaq materiallarını ala bilməyib.
2018-ci ilin iyun ayında Emil Əliyev dövlətə xəyanət maddəsi ilə 12 il müddətinə həbsə məhkum edilib. O, 4 ilini sərt rejimli qapalı həbsxanada oturmalı idi. O zaman da Nəsir, nəhayət məhkəmə qərarını alır və işdə qəribə məqamlar aşkar edir.
Materiallara əsasən, 2011-ci ilin may ayında onun oğlu Azərbaycan və Ermənistan ordularının təmas xəttində düşmən tərəfinə keçib, ancaq Nəsir bilirdi ki, Emil hələ aprel ayında tərxis edilib.
Məhkəmə qərarından sonra Nəsir oğlu ilə onun həbsindən sonra ilk dəfə olaraq, görüşə bilib və Emil ona söyləyib ki, onu döyüb özünü şərləməyə məcbur ediblər.
“Mən əlavə sübutlar tapmaq istədim və övladları xəyanətdə ittiham edilən digər valideynləri axtarmağa başladım”, – Nəsir deyir.
2018-ci ilin payızında bir çox azərbaycanlıların ədalət tələb etməyə gəldiyi Prezident Administrasiyası binası önündə o, oxşar vəziyyətdə olan bir neçə adamla tanış olur və onlar telefon nömrələrini bir-birinə verib əlaqə saxlamağa başlayırlar.
Nəsirin sözlərinə görə, onların əksəriyyəti öz oğullarının işlərinin materialları ilə tanış deyildi – tək onu bilirdilər ki, onları 274-cü maddə üzrə (“dövlətə xəyanət”) məhkum ediblər.
Bütün işlər bir-birinə bənzəyirdi – insanlar söyləyirdilər ki, oğullarına işgəncə verərək günahı boyunlarına götürməyə məcbur ediblər.
Nəsirdə ümid yaranır ki, bu vəziyyətdə onun oğlu tək deyilsə, onu xilas etmək mümkün olar.
“Biz o qədər şey danışmışıq ki”
2019-cı ilin əvvəlində hüquq müdafiəçisi Oqtay Gülalıyev Nəsirlə əlaqə yaradır. Onlar birlikdə Repressiya və İşgəncələr Əleyhinə Komitə yaradır və “Tərtər işi”ni araşdırmağa başlayırlar.
“Bu ilk aylar ən çətini olub, – Nəsir xatırlayır. – Biz evdən evə gedib, zərərçəkən axtarır, onları bizimlə aksiyalara çıxmağa razı salmağa çalışır, sənədlər axtarırdıq”.
Lakin sənədlər olmadıqda, onların hekayələrinə adamların əksəriyyəti inanmırdı. Hüquq müdafiəçiləri, müstəqil “Turan” agentliyi və “Meydan TV” televiziya kanalları istisna olaraq, jurnalistlərin əksəriyyəti bu işdən uzaq olmağa çalışırdılar.
Kimsə riskdən çəkinirdi, digərləri sadəcə inanmırdı ki, ölkənin fəxri sayılan orduda yüzlərlə insan “işgəncə konveyerindən“ keçirilə bilərdi.
2019-cu ilin yazında Nəsiri və Oqtay Gülalıyevi televiziya yayımlarında işgəncələr barədə danışdıqlarına görə Baş Prokurorluğa çağırırlar.
“Biz çox narahat idik, çünki o qədər şey söyləmişdik ki… insanlara işgəncə verildiyi haqda danışmışdıq, lakin əlimizdə bunları təsdiqləyə bilən sənəd yox idi”, – Nəsir söyləyir.
Hər ikisinin qorxusuna əsas olub: o zamanlarda Azərbaycanda repressiyalar güclənmişdi. Buna qədər müxalifət və mətbuatla haqq-hesabı həll edən hakimiyyət 2014-cü ildən hüquq müdafiəçilərinə qarşı hərəkətə keçdi.
Onların çoxu həbsxanalardan keçdi, bəziləri ölkəni tərk etdi, digərləri isə işi dayandırdı və ya təhlükəli işlərdən uzaq durmağa çalışırdı.
Uzun müddət “Tərtər işi” ilə bağlı Nəsir Əliyevin sübutları olmayıb
Nəsir etiraf edir ki, o məqamda bəzən özünü ümidsiz hiss edirdi: “İnsanların söylədiklərini dinləyəndə, ilk zamanlar hətta özümüz də bu qədər qəddarlığın mümkün olmasına şübhə edirdik”.
Nəsirin sözlərinə görə, prokurorluqda Gülalıyevə açıq deyiblər ki, bu işin başını buraxsın. Lakin həmin səhər onlar ilk maddi sübutları əldə edirlər.
İlk sənədlər
“O səhər Validə xanım məhkəmə qərarını gətirəndə, demək olar, həyatımız tamam dəyişdi”, – Nəsir xatırlayır.
Validə Əhmədovanın oğlu Elçin Quliyev 2017-ci ildə həbsxanada işgəncə nəticəsində ölüb.
O, Nəsirə və Oqtaya sənədlər və Elçinin ölümü ilə bağlı məhkəmənin qərarı, şahidlərin ifadələri və məhkəmə-tibb ekspertizasının nəticələrini verib.
Sənədlərdə 101 zərərçəkənin adları sadalanıb, 16 nəfər işgəncə verməkdə və səlahiyyətlərini aşmaqda günahkar bilinib.
Ekspertiza nəticələrində təfərrüatı ilə qəddar işgəncə üsulları izah olunsa da, işgəncələr haqqında daha sərt cəza nəzərdə tutan maddə tətbiq edilməyib.
Validəni işgəncə nəticəsində həlak olmuş digər zərərçəkənlərin qohumları yaxşı tanıyır – onlar onun evində toplaşıb mübarizə planlarını müzakirə ediblər.
Validə oğlunun ölümündə günahkar olanları tapıb cəzalandırmaq tələbi ilə prokurorluğa, Prezidentin adına məktublar yazıb.
O deyir ki, məktublarının 2017-ci ildə ilk cinayət işinin başlanmasına kömək edib-etmədiyindən əmin deyil, lakin işgəncə barədə cinayət işi açıldı və o, zərərçəkən tərəf tanındı.
“Mən bütün məhkəmələrə getmişəm, heç birini buraxmamışam, ala bildiyim bütün sənədləri toplamışam”, – Validə deyir.
“Tərtər işi” üzrə zərərçəkənlərin yaxınları. Fotonun mərkəzində, arxa cərgədə Oqtay Gülalıyev durur, onun solunda Nəsir Əliyevdir. Validə Əhmədova ön sırada soldan ikincidir
“Validə çox fəal olub. Demək olar, biz çiyin-çiyinə mübarizə edirdik, onun evində zərərçəkənləri bir araya gətirəndə, – Nəsir deyir. Validənin topladığı materiallara görə Nəsir daha da inadkar olub. – Mən daha qəti danışmağa başlamışam, çünki artıq əlimdə sübutlar vardır. Mən bütün bunların doğru, həqiqətən olduğunu anladım”.
Efirlər vasitəsilə o, zərərçəkənlərin qohumlarını onunla əlaqə saxlamağa çağırmağa başlayıb və həbs olunanların valideynlərinə ölənlərin valideynləri də tədricən qoşulmağa başlayıb.
“Ən çətini istintaqın ittiham qərarlarını tapmaq idi, – Nəsir deyir. – Bu sənədlərin də zəruriliyini valideynlərin hamısı bilmirdi, yalnız məhkəmənin qərarını götürürdülər”.
O, danışmağa hazır olan insanlar tapdıqca, KİV-lər arasında da “Tərtər işi”ndən danışmağa hazır olanların sayı artırdı.
2019-cu ildə bu barədə BBC-də ilk material çıxdı – bundan sonra parlament iclasında bu məsələyə deputatlardan biri ötəri toxundu.
Bu, ilk dəfə idi ki, orduda kütləvi işgəncələr haqqında rəsmi səviyyədə danışılırdı.
Yenidən başlamaq
Nəsir deyir ki, “Tərtər işi”nin araşdırılmasında iki nəfər əsas rol oynayıb.
Onlardan biri ilk sübutları gətirən Validə Əhmədovadır. Digəri isə Oqtay Güləliyevdir ki, Nəsirlə əlaqə saxlayıb, heç kimin götürmədiyi işi üzərinə götürüb.
Lakin 2019-cu il oktyabrın sonunda piyada keçidində Gülalıyevi taksi vurur.
Hüquq müdafiəçisi beyin üçün bərpa olunmaz kəllə-beyin travması alıb və yataq rejiminə düçar olub.
“Biz dost idik, o, ailəmizlə ünsiyyət saxlayırdı və, əlbəttə, baş vermiş hadisə bizim üçün böyük zərbə idi, – Nəsir deyir. – Bundan sonra Komitə işini dayandırdı, bütün işləri Oqtay aparırdı – o, qanunları və xarici təşkilatların ünvanlarını bilirdi, mən isə adamları gətirirdim və sənədləri tapırdım – işi bu cür bölüşdürmüşdük”.
Oqtayın başına gələn hadisədən sonra Nəsir yenidən hüquq müdafiə təşkilatlarını axtarmağa, məktublar paylaşmağa başlayıb.
“Faktiki olaraq yenidən başlamalı idik”, – o deyir.
Beş il ərzində Nəsir Əliyev sadəcə internetdən məlumat alan bir şəxsdən hüquq müdafiəçisinə çevrilib
Nəsir bir ilə yaxın tək işləməyə məcbur oldu. Bu müddətdə o, Ağcabədidə və Qazaxda bənzər işlər tapıb, qurbanlar və onların qohumları ilə görüşlərə gedirdi.
Ona digər məhkumların valideynləri kömək edirdi, lakin vaxtaşırı səfərlər üçün işsiz olan Nəsirin pulu yox idi.
“Kanallar var ki, indi bu iş barədə danışır, əvvəllər isə susurdular. Oqtaydan başqa heç kim yox idi – kimə müraciət edirdiksə, qaçırdılar”, – Nəsir xatırlayır.
Digər hüquq müdafiəçilərini tapmaq çətin idi, və “Tərtər işi”ndə faktiki olaraq,
bir illik ləngimə yarandı.
Bu müddət ərzində onun oğlu həbsxanada qalırdı.
“Mən Emilin günahsız olduğunu bilirdim və buna görə təslim olmağa haqqım yox idi”, – Nəsir deyir.
İlk nəticələr
2020-ci ilin sonunda Nəsir hüquq müdafiəçisi Fikrət Cəfərli ilə tanış olur və iş ölü nöqtədən tərpənir – ona digər hüquq müdafiəçiləri birləşməyə başlayır, o cümlədən Azərbaycanda tanınmış hüquqşünas Rəsul Cəfərov.
O, 2016-ci ildən 2018-ci ilədək işgəncələrə məruz qalan hərbçilərin siyahılarını tərtib etməyə və KİV-lə fəal təmaslara başlayır.
İş hərəkətə gəlir – get-gedə daha çox jurnalist bu iş barədə danışmağa başlayır.
Nəsirin sözlərinə görə, məhz o zaman mətbuata görə ictimai rəy dəyişməyə başlayıb – insanlar inanmağa başlayıblar ki, dövlət casus əvəzinə günahsızları tutub.
“Zərərçəkənlər müxtəlif KİV-də efirlərə çıxmağa, işgəncələr nəticəsində aldığı yaraları göstərməyə başlayır. İndiyədək əziyyət çəkənlər də var”, – Nəsir söyləyir.
2021-ci ilin noyabrında Avropa Şurasının Parlament Assambleyasında (AŞPA) “Tərtər işi” mövzusunda müzakirələr təşkil edilib.
Baş prokurorun müavini Xanlar Vəliyev sonradan bəyan edib ki, işgəncələrə görə bütün günahkarlar çoxdan cəzalandırılıb, “Tərtər işi” isə mətbuatda “erməni mahiyyətli adamlar” tərəfindən qəsdən şişirdilir.
“Tərtər işi”ndə çalışan hüquq müdafiəçisi Rəsul Cəfərovun özü iki il həbsdə olub
Bir aydan sonra isə, 2022-ci ilin yanvarında, güc strukturları – Baş Prokurorluq, DİN və Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti – gözlənilmədən kütləvi işgəncə halları ilə bağlı ilkin istintaqın başlanması haqqında birgə bəyanat verirlər – ilk dəfə fərdi işlər bir işdə birləşdirilir.
Zərərçəkənlər və onların qohumları beş il buna nail olmağa çalışıblar.
“Bu gün mən görürəm ki, onlar [istintaq] araşdırmada maraqlıdır. İstintaqa gəlib görürəm ki, qurbanların ifadə verməsi bəzən gecə yarısına kimi davam edir, – Nəsir söyləyir. – Mən rayonlardan gələn bu insanları özüm qarşılayıram. Kimsə qalır, mənim evimdə yaşayır, onlarla prokurorluğa gedirəm. Onlarla əlaqə saxlayıram ki, iş irəli getsin, istintaqa kömək etməyə çalışıram”.
2022-ci il ərzində işlərlə bağlı yeni təfsilatlar meydana gəlir – rəsmən zərərçəkən hesab edilənlərin sayı artmağa başlayıb, daha əvvəl işgəncəyə görə məhkum olunanların işləri məhkəmələrə qayıdır (o zaman çoxları qısamüddətli həbslə canını qurtarıb) və ən əsası – hüquq müdafiəçilərinin iddialarına görə, işgəncə ilə casusluq etdiklərini etiraf edənlərin işlərinə yenidən baxılmağa başlayıb.
“Tərtər işi” üzrə ilk məhkumları azadlığa buraxmağa başlayıblar.
Görüş
2022-ci ilin sentyabrında Baş Prokurorluğunun təşəbbüsü ilə dövlət xəyanəti maddəsi ilə məhkum olunmuş 19 nəfərin işlərinə yenidən baxılıb. Onların arasında Emil Əliyev də olub.
Dekabrın 6-da səhər saat 10-da Nəsir istintaqın gedişini öyrənmək üçün prokurorluğa gedib.
“Mən orada istintaq başçısı ilə görüşdə oldum və oğlanlarımızı nə vaxt buraxacaqlarını soruşdum, o isə gülür, deyir, yəni hara tələsirsən – və gülümsəyir, – Nəsir xatırlayır. – Sonra da deyir ki, elə bu dəqiqə oğlun həbsxananın darvazasından çıxacaq”.
Ali Məhkəmənin 6 dekabr tarixli qərarı ilə 19 nəfərdən 10-na bəraət verilib, qalan doqquzu barəsində cinayət işlərinə xitam verilib.
“Mən ki bütövlüklə bu işin içində olmuşam və heç fikrimə də gəlməyib ki, oğlumu günü sabah buraxmalıdırlar”, – Nəsir xatırlayır.
Onun qardaşı daha cəld tərpənir, Emili həbsxanadan özü götürür.
Nəticədə oğlunu ailədə hamıdan sonra görən Nəsir olur: “Mən onu qucaqlayıb dedim: hər şey keçər, unudular, hər şey bitdi, çətin olacaq, ancaq hamısı qurtardı”.
Oqtay Gülalıyev (mərkəzi fotoda oğlu Emillə) ilk vaxtlar “Tərtər işi”ndə iştirak edən yeganə hüquq müdafiəçisi olub. Soldakı şəkildə Emilin özü, sağdakında isə o, oğlu ilə birlikdə çəkilib
Bu il mayda Prezidentin fərmanı ilə dövlətə xəyanət maddəsi ilə məhkum olunanlardan daha dörd nəfər əfv olunub.
Həbsxanada 11 nəfər qalır. Hüquq müdafiəçilərinin fikrincə, onlar 2016-2018-ci illərdə Şəmkir, Qazax, Tovuz və Ağcabədidə işgəncələrə məruz qalanlardandır.
Lakin onların azadlığa buraxılması da “Tərtər işi”ndə son nöqtə olmayacaq.
Hüquq müdafiəçiləri haqsız məhkum olunanlar üçün kompensasiyaya nail olmaq istəyirlər, hesab edirlər ki, onların müalicəsi və bərpa olunmaları üçün pul ayrılmalıdır.
Bundan başqa, hərbçilərə işgəncə vermək əmrini kimlərin verdiyini aydınlaşdırmaq lazımdır.
2022-ci ilin sentyabrında bu işlə bağlı general Bəkir Orucov və daha dörd zabit həbs olunub, apreldə isə onların məhkəməsi başlanıb. Onlar işgəncələri təşkil etməkdə ittiham olunur və 11 ilədək həbs cəzası ala bilərlər.
Hüquq müdafiəçiləri bu maddənin Azərbaycanda çox nadir hallarda tətbiq edildiyini qeyd edirlər. Onun yerinə, adətən, əvəzləyici və daha mülayim “əzab vermə” maddəsi ilə mühakimə edirlər.
Məhz “əzab vermə” və “səlahiyyətlərini aşma” maddələri ilə daha əvvəl 16 hərbçi məhkum edilib, ən böyük həbs müddəti cəmi 10 il təşkil edib.
***
Oğlunun həbs olunduğu 2018-ci ilə qədər, Nəsirin sözlərinə görə, o heç kompüterdən istifadə edə bilmirdi. Beş il keçmiş o, İşgəncə Əleyhinə Araşdırma Mərkəzi rəhbərinin müavinidir.
Hüquq müdafiəçisi Rəsul Cəfərovun sözlərinə görə, “Tərtər işi”nin araşdırılmasında Nəsirin rolu çox böyükdür.
“Birincisi, o, işlə bağlı ümumi informasiya toplayıb, çünki buna kimi yalnız keçmiş hərbçilərin müsahibələri var idi, lakin nə baş verib, bu işlərin bir-biri ilə nə əlaqəsi var – o bu məqamları araşdırıb, sübutlar toplamağa kömək edib, Cəfərov deyir. – İkincisi, o tək öz oğlunun məsələsini qaldırmayıb, ümumi həmrəylik tərəfdarı olan valideynlərdən biri olub“.
Nəsir deyir ki, “Tərtər işi”nin üstü tam açılmayana, bütün müqəssirlər cəzalandırlmayana qədər öz kəndinə qayıtmağa hazırlaşmır.
Nəsir hər şeyi bir yana qoyub oğlu üçün mübarizəyə başlaması ilə bağlı suala dərhal cavab vermir. O, sanki sualı anlamır.
“Hamı öz hüquqlqrını tələb etməlidir. Mən buna beş il sərf etmişəm, kənddə mənim evim qalıb, bağçalarım çürüyüb, torpağımı satmışam, – Nəsir davam edir. – Özümdən soruşurdum ki, məndə problemlər başlanacaqmı və düşünürdüm ki, oğlum günahsızdır və azadlığa çıxmalıdır. Bu, bir ata kimi, mənim borcumdur”.(BBC.com)