Əsma Əsəd-Suriyanın dəmir xanımı

Suriya 13 illik müharibədən sonra xarabalığa çevrilib. 50 il bu ölkəni idarə edən Əsəd hakimiyyətinin sonuncu nümayəndəsi Bəşər Əsəad, həyat yoldaşı Əsma Əsəad və ailəsi Rusiyaya sığınıb.

Suriya müharibəsi başlayandan ölkədə hər nə qalıbsa inadla cəmi bir neçə adamın əlində saxlanılıb. Onlarından biri də Suriyanın Prezidenti Bəşər Əsədin həyat yoldaşı Əsma Əsəd olub.

Onun adı müharibədən sonrakı Suriyada siyasi və maliyyə qüvvəsinin birləşməsinin simvolu olub. Onun xəbəri olmadan heç bir sövdələşmə aparılmır və mühüm qərarlar qəbul edilmirmiş. O, ölkədə ən güclü rezonans doğuran mülkiyyətin yenidən bölüşdürülmənin arxasında dayanıb.

İndi bütün Suriya Əsmaya məxsusdur – suriyalı iş adamları Əsəd ailəsi ölkədən qaçmamışdan onun haqqında belə deyirdilər.

Beş il əvvəl Əsma Əsədə döş xərçəngi diaqnozu qoyulub. O, sağalıb, lakin bu ilin may ayında həkimlər ona yeni xərçəng diaqnozu qoyublar – miyeloid leykoz (qan və sümük iliyinin bədxassəli xəstəliyi).

“Ərəb ledi Diana”, “qaranlıq Suriya reallığında işıq şüası”, “səhra qızılgülü”, “millət anası”, suriyalı Mariya Antuanetta, “dəmir ledi” – Əsma Əsədə müxtəlif vaxtlarda ölkədə və xaricdə dəfələrlə bu cür epitetlər verilib.

Bəs Suriyanın keçmiş birinci xanımı kimdir?

“Müharibədən qazanan”

Ərəb baharının ilk vaxtlarında Əsmaya etirazların qanlı şəkildə yatırılmasının qarşısını almağa qadir bir şəxs kimi ümid edirdilər. Sonradan onun haqqında dedilər ki, Suriyadakı vətəndaş müharibəsindən onun kimi qazanan başqa bir kəs olmayıb.

“Müharibədən qazanc əldə edənlərdən danışarkən Əsma Əsədin rolunu anlamaq lazımdır. Bir vaxtlar ona Səhranın Qızılgülü deyirdilər, indi isə o, Suriyanın Dəmir Ledisinə çevrilib”, – Qətər Harmoon Müasir Tədqiqatlar Mərkəzinin araşdırmasında deyilir.

Financial Times Suriyanın birinci xanımı ilə bağlı geniş araşdırmasında yazıb ki, Əsmanın əli iqtisadiyyatın ən müxtəlif sahələrində hiss olunur. Vasitəçilərin əliylə Əsma faktiki olaraq bütöv – telekommunikasiya, daşınmaz əmlak, bank, ticarət – sektorlara nəzarət edib.

Əsma Əsədə qarşı Avropa İttifaqı və ABŞ-ın şəxsi sanksiyaları tətbiq edib.

“Ərinin və Axras ailəsi üzvlərinin dəstəyi ilə ən vicdansız şəkildə Suriyadakı müharibədən qazanc əldə edib”, – sanksiyaların tətbiq olunduğu 2020-ci ildə ABŞ dövlət katibi olan Mike Pompeo Suriyanın birinci xanımı haqqında deyib.

Əsma Əsəd Londonda doğulub boya-başa çatıb. O, bir zaman orada Amerikanın ən böyük banklarından olan JP Morgan bakında investisiya mütəxəssisi kimi çalışıb. Sonradan o, Suriya Prezidenti yanında İqtisadi Şuraya rəhbərlik edib.

Həmin şurada prezident ailəsinin yaxınları və biznes tərəfdaşları bağlı qapılar arxasında iqtisadi işləri müzakirə ediblər.

Şura iqtisadiyyatın qaydalarını və resurslara çıxışı, o cümlədən ərzaq və yanacağa verilən subsidiyaları müəyyən edib.

Əsmanın adı dövlət maliyyəsinin prezident cütlüyünün və onların yaxın ətrafının əlində cəmləşməsi dövrünün sinoniminə çevrilib. Onlar hakimiyyətdə olanda Suriyalı bir iş adamının Financial Times qəzetinə dediyi kimi: “İndi bütün Suriya Əsmaya məxsusdur”.

2020-ci ildə o, bir vaxtlar ölkənin ən varlı adamı olan Rami Maxlouf-u gözdən salıb.

2021-ci ilə kimi ABŞ Dövlət Departamentinin Suriya üzrə xüsusi elçisi olan Joel Rayburn-nin FT-yə dediyinə görə, artıq o zaman “Əsmanın Suriyada iqtisadi gücün əsas mənbəyinə çevrildiyi məlum olub”.

Yeni Suriya elitaları: müharibə gözlənilməz varlılar yaradır

Suriyada 13 il uzanan müharibə Suriya iqtisadiyyatını dağıdıb, orta təbəqəni məhv edib, yoxsulları dilənçi vəziyyətinə salıb. İnsanların kiçik bir təbəqəsi üçün isə müharibə yeni varlanma imkanlarını açıb.

FT yazır ki, Suriya iqtisadiyyatı (ondan qalan) əslində Bəşər, onun kiçik qardaşı Maher və Əsma arasında bölünüb. Onlar müharibədən bəhrələnməyi bacaran zənginlər sinfinin ən üst təbəqəsi olublar.

Hazırda Suriya dünyanın ən korrupsiyalaşmış ölkələri indeksində ikinci yerdədir.

“Əsədlər Suriyanı ailə biznesi kimi idarə edib. Biznesin fəaliyyətini isə məhz korrupsioner təbəqələr təmin edib”, – 2006-cı ildə sızdırılan ABŞ diplomatik yazışmalarında deyilir.

Müharibədən pul qazanan tacirlərin yeni təbəqəsi alverçilər, qaçaqmalçılar, metal qırıntıları satanlar, hədə-qorxu ilə nəzarət məntəqələrinə və qəsblərə nəzarət edənlər, rejimin nəzarətində olmayan ərazilərdə neft satışında vasitəçilik edənlər olub.

Suriyanın köhnə ticarət elitasını tədricən yeni işbazlar əvəz edib. Əksəriyyəti sünni olan zəngin suriyalı ailələr ya müflis olub, ya öldürülüb, ya da qaçıb.

“Suriya maliyyə elitası dəyişiklik yaşayıb. Müharibə dövrünün yeni dinamikası aşağı sosial-iqtisadi təbəqədən olan əvvəllər marginallaşmış insanlara böyük sərvət toplamağa imkan verib. Onlar tədricən köhnə qvardiyanı – həm tarixi zadəganları, həm də Bəşər Əsəd hakimiyyətə gəldiyi 2000-ci ildən sonra ayağa qalxanları sıxışdırıb çıxarıblar”, – Qətər Harmoon Ərəb Araşdırmaları Mərkəzinin tədqiqatının müəllifləri bildiriblər.

Etana araşdırma xidmətinin qeyd etdiyinə görə, Başqaları üçün Əsədlərdən yan keçərək biznesə gedən yol bağlıdır. Həmin hesabatda deyilir ki, rejim Əsədin müvəkkilləri tərəfindən idarə olunan mürəkkəb yalançı şirkətlər şəbəkəsindən istifadə edir, Suriyanın hüquq sistemi isə faktiki olaraq buna kömək edir: “Belə bir sistem ölkədəki istənilən böyük biznesin rejimlə sıx əməkdaşlığa məcbur olmasını təmin edir”.

Əsma Əsəd və onun imperiyası

Əsmanın əsas işi 2007-ci ildə yaratdığı Suriya İnkişaf Fondu xeyriyyə təşkilatı olub. Bu fond və Suriya Ərəb Qızıl Aypara Cəmiyyəti ölkədə humanitar yardım sektoruna tam nəzarət edib.

Digər xeyriyyə təşkilatlarının Suriyaya maliyyə və ərzaq yardımı göndərmək üçün imkanları olmayıb.

“Bu sistem rejimə yardıma ehtiyacı olan mülki şəxslərə deyil, əsgərlərə yemək verməklə yardımı nəzərdə tutulduğu şəxslərdən uzaqlaşdırmağa imkan verib”, – Washingtonda yerləşən Strateji və Beynəlxalq Tədqiqatlar Mərkəzində (CSIS) sxemi belə izah ediblər.

Fond dəfələrlə BMT-dən alınan vəsaitləri sui-istifadə etməkdə ittiham olunub, ötən il baş verən dağıdıcı zəlzələdən sonra isə təşkilat yalnız rejimə sadiq olanlara kömək etməkdə ittiham edilib.

Suriya İnkişaf Fondu Əsəd ailəsinin əsas gəlir mənbələrindən biri hesab olunub. ABŞ Əsəd ailəsi qaçanadək onu sanksiya siyahısına daxil edib-etməmək barədə düşünüb.

Economist-in bir neçə il əvvəl yazdığı kimi, Suriya İnkişaf Fondunun rəhbəri kimi Əsma sadəcə sərvət deyil, daha çox şey əldə edib.

“BMT-nin köməyindən istifadə edərək, o, Suriya səhra komandirlərinin daxil olduğu geniş himayədarlıq şəbəkəsini yaradıb. Bəzi məlumatlara görə, onun müdafiəsi və himayəsinə görə, minnətdarlıq əlaməti olaraq, onunla əlaqəli təşkilatlara çamadanlarla pul verilib”.

Mülkiyyətin yenidən bölüşdürülməsi uğrunda mübarizə

2019-cu ildə Suriyanın bir vaxtlar əsas oliqarxı və Bəşər Əsədin qohumu Rami Maxluf problem yaşamağa başlayıb. O, milyonlarla dollar vergi ödəməyə məcbur edilib və ev dustaqlığına alıb. Onun əmlakına başqa adamlar sahib olub.

Maxlufun ulduzunun batmasının arxasında məhz Əsma Əsəd dayanıb, əmlakın yenidən bölüşdürülməsində isə ekspertlər və iqtisadçılar onun bu başdan öz övladlarına Suriya hökumətinin başında yer təmin etmək istəyini görüblər.

Əsma və Bəşərin üç övladı var – 23 yaşlı Hafiz, 21 yaşlı Zein və 20 yaşlı Kərim.

Maxlufun kənarlaşdırılmasından sonra Suriyanın ən böyük mobil operatoru “Syriatel”ə Maxlufun əvəzinə birinci xanıma yaxın şəxslər sahib olub.

Əsma özü Mxlufun “Əl Bustan” xeyriyyə şirkətinə nəzarəti ələ keçirib və daha sonra özünün “Emmatel telekommunikasiya şirkətini yaradıb (Əsma uşaqlıqda Londonda yaşayarkən Emma adına üstünlük veririb).

“Əsma öz uşaqları haqqında düşünür, onların maraqlarının uzun müddət qorunmasını istəyir”, – Suriyanın müstəqil All4Syria nəşrinin rəhbəri Ayman Abdel Nur, 2020-ci ildə Le Monde-a verdiyi müsahibədə deyib.

“O, artıq hökumətyönlü iş adamlarının ödənişlərindən razı deyil. İndi o, onların aktivlərinin onun və Bəşərin adına yazılmasını istəyir”, Ayman Abdel Nur deyib.

Hər şey necə başladı: Suriya 2000-ci ildə – dəyişiklik ümidləri

24 il əvvəl Suriya dəyişiklik gözləyirdi. Ölkəni 30 il dəmir yumruqla idarə edən Hafiz Əsəd öldü.

Onun yeri gözlənilmədən kiçik oğlu Bəşərə qismət oldu. Suriya taxt-tacı əvvəlcə onun böyük qardaşı Basile-ə nəzərdə tutulmuşdu, lakin o, avtomobil qəzasında öldü.

90-cı illərdə Bəşər Londonda oftalmoloq olmaq üçün təhsil alıb və orada gələcək həyat yoldaşı ilə tanış olub. Əsma Harvardda təhsil almaq üçün ABŞ-a getməyə hazırlaşırdı. Ancaq hər şey başqa cür oldu: evlənmək və əcdadlarının vətəninə köçmək.

“Kim Harvardı sevgidən üstün tutar?” — o zaman seçimi ilə bağlı suala Əsma özü belə cavab verirdi.

Əsma Əsədi Suriya rejiminin yumşaq gücü, Əsəd ailəsinin əsas PR aləti adlandırırdılar. Suriyanın tez bir vaxtda modernləşdirilməsi ümidlərini onunla bağlayırdılar. O zaman belə görünürdü ki, bu Yaxın Şərq ölkəsi Qərblə münasibətlərini yaxşılaşdırmaq istəyir.

Lakin əvvəlcə İraq müharibəsi, sonra isə 2011-ci ilin “ərəb baharı” ümidlərə son qoydu. Ancaq çoxları hesab edirlər ki, bundan əvvəl də ümidlər əsassız olub.

Suriyada Əsma: islahatlar və PR kampaniyası

Suriya prezidenti vəzifəsində atasını əvəz edən Bəşər Əsəd islahatlardan başladı – siyasi və iqtisadi. O, Suriyanı dünyaya açmağa və onun repressiv keçmişinə son qoymağa söz verdi.

Siyasi məhbuslar həbsxanalardan azad olunmağa başladı, ilk müstəqil qəzet nəşr olunmağa başladı, mediada hakimiyyətin tənqidinə yol verildi, qeyri-dövlət universitetləri açıldı, kabel televiziya kanalları və FM radioları meydana çıxdı, QHT və insan haqları qrupları fəaliyyətə başladı. Dəməşqdə özəl banklar açıldı.

Suriyaya Fransa və ABŞ-dan nümayəndə heyətləri gəlirdi. Əsma Dəməşqdə Angelina Jolie və Brad Pitt, Sting və Blur qrupundan Damon Albarn-ı qarşılayıb.

Yumşalma dövrü uzun sürmədi – həmin vaxt Hafizə xidmət etmiş siyasi ağır çəkililərdən ibarət köhnə qvardiya mane olub.

“Hafiz Əsəd caynaqları ilə hər şeyi nəzarəti altında saxlayan meduza kimi idi. Bəşər isə özünün caynaqları tərəfindən idarə olunan meduza kimi işə başlayıb” – rejimlə işləyən suriyalı iş adamı Economist ilə söhbətində vəziyyəti belə təsvir edib.

İslahatlar dalana dirəndi və çoxlarının etiraf etdiyi kimi, onlardan əsasən elita və hakim təbəqə nümayəndələri yararlanıblar. Artıq o zaman iqtisadi hakimiyyət tədricən iqtidara yaxın olanların ətrafında cəmləşməyə başlayəb.

Bu zaman Əsma öz imicini yaratmaq üzərində işləyib.

Onun imici üçün məşhur ingilis siyasi strateqi lord Timothy Bell cavabdeh olub. Bell Pottinger PR agentliyinin rəhbəri keçmiş Britaniya baş naziri Margaret Thatcher-in üç seçki kampaniyasının məsləhətçisi olub.

Onun müştəriləri arasında Aleksandr Lukaşenko və Augusto Pinochet, yüngül atlet Oscar Pistorius və başqaları olub.

“Bəşər insanlarla ünsiyyət qurmağı bacarmır. Buna görə də, mən yumşaq güc və insanlarla ünsiyyəti öz üzərimə götürürəm”, – lord Bell Əsmanın ilk görüşlərində söylədiyi sözləri xatırlayıb.

O, Əsma üçün konsepsiya hazırlayıb. Əsma diqqətini üç şeyə cəmləşdirməli idi – xeyriyyəçilik, mədəniyyət və şəxsi cazibədarlıq.

Bell ona Suriyadakı yoxsullarla məşğul olmağı və kəndlərdə inkişaf proqramlarına başlamağı tövsiyə edib.

2011-ci ildə Yaxın Şərqdə “ərəb baharı” cövlan edirdi. Əsəd onu tanklarla qarşıladı. Eyni zamanda Americada Vogue jurnalı Əsma haqqında “Səhra qızılgülü” başlığı ilə mədhiyyəyağdıran məqalə dərc edib.

Gənc, dəbdəbəli, məftunedici, analitik təfəkkürə malik – jurnalist tərifli epitetlər səpməkdən çəkinməyib. Bir neçə ay sonra məqalə saytdan çıxarılıb, Vogue-un baş redaktoru Anna Wintour xəcalət üçün tələsik üzr istəməli olub və bu nəşrin izləri İnternetdən əsaslı surətdə silinib.

Lord Bellin bir neçə il əvvəl Almaniyanın “Zeit Magazin” jurnalına verdiyi müsahibədə etiraf etdiyi kimi, Əsma PR tapşırığını “mükəmməl” yerinə yetirib.

Yüz minlərlə insanı qətlə yetirən rejimin hələ də mehriban siması var. “Biz o zaman hər şeyi düzgün etmişik”, – Bell işi haqqında deyib.

Emma

Əsma 1975-ci ildə Londonda, Britaniya paytaxtının qərbindəki Acton bölgəsində anadan olub. Onun valideynləri sünni müsəlmanlardır. 70-ci illərin əvvəllərində onlar daha yaxşı həyat axtarmaq üçün Londona köçüblər.

Oxuduğu məktəbdə o, Emma adlandırılmağa üstünlük verib. Suriya diktatorunun gələcək həyat yoldaşının qonşusu xatırlayır ki, onu suriyalı kimi tanımaq çətin idi. O, çox ingilis görünürdü və elə bil ki, Suriya ilə heç bir əlaqəsi olmağını istəmirdi, bir ailə dostu Economist-ə bildirib.

Əsma ilə Bəşəri Əsmanın anası Səhər evləndirmək istəyirdi, uzun müddət Suriyada işləmiş və Suriya Prezidenti haqqında kitab yazan jurnalist Sam Dagger xatırlayır.

Vətəndaş müharibəsinin əvvəlində onu ərini yola gətirməyə, etirazları yatırtmağa son qoyması üçün ona təzyiq göstərməyə çağırırdılar.

“Bəzi qadınlar üçün öz üslubları, digərləri üçün isə öz xalqına qayğı göstərmək vacibdir. Sənə nə olub, Əsma? <…> Sözünü de, ərini və tərəfdarlarını dayandır, bəsrdir kənarda dayanmağın. Sənin imicin vacib deyil, sənin hərəkətlərin vacibdir”, – həmin vaxt BMT-dəki Almaniya və Britaniya nümayəndələrinin xanımları tərəfindən yayılan Əsmaya videomüraciətində deyilib.

Onlar Əsmanın şəkilləri arasında əllərində uşaq tutan suriyalı qadınların görüntülərini göstəriblər.

Münaqişənin qızğın vaxtında birinci xanım elan etdi ki, Suriya terrorçular tərəfindən hücuma məruz qalır, onun əri Bəşər isə bir ovuc qiyamçının deyil, bütün suriyalıların prezidentidir. O, bir neçə il kölgədə qaldı və yalnız 2016-cı ildə, münasibətləri çox da yaxşı olmayan Bəşərin anası Anise vəfat edəndə ictimaiyyət arasına qayıdıb.

Suriya müharibədən sonra

Dünya Bankının son məlumatlarına görə, suriyalıların dörddə birindən çoxu – təxminən 5,7 milyon insan – həddindən artıq yoxsulluq şəraitində yaşayır. Təxminən 90 faizi yoxsulluq içində yaşayır. Köhnə orta təbəqə çoxdan yoxdur. Hər şey qıtdır.

Çoxları ancaq xaricə gedən qohumlarının köməyi sayəsində dolanır.

Ötən ilin yazında baş verən güclü zəlzələ onsuz da acınacaqlı vəziyyəti daha da pisləşdirib.

Yaşayış şəraitinin istənilən pisləşməsi insanları aclıq həddinə çatdırır. Suriya lirəsi ucuzlaşmaqda davam edir: müqayisə üçün, 2011-ci ildə müharibədən əvvəl dollar 47 Suriya lirəsinə, 2023-cü ildə isə 14 min lirəyə satılırdı.

Keçən il hakimiyyət yanacaq subsidiyalarını ləğv edib və qiymətlər iki-üç dəfə artıb. Cəmi iki il əvvəl dövlət qulluqçuları ayda 20-30 dollar ekvivalentində maaş alırdılarsa, indi onlar 10-20 dollardan çox qazanmırlar.

Əsədin böyük ərazilərə nəzarəti bərpa etməsinə Rusiyanın 2015-ci ildə müdaxiləsi və İranın dəstəyi kömək edib. Bir çoxları Əsədin sağ qalmaq qabiliyyəti və siyasi uzunömürlülüyünün əsas səbəbini Kremlin köməyi hesab edirlər.

O, 13 il çəkən müharibədən sonra Suriyanın təxminən 70-80%-nə nəzarət edib. İdlibdə keçmiş müxalifət və cihadçıların qalıqları, Suriyanın şimalında kürdlər və türklər, Deyr Əz-Zor bölgəsində – İslam Dövləti (terror təşkilatı kimi tanınır) var.

Noyabrın 27-də ölkənin şimalındakı HTS adlı qrupun uzun illər fasilədən sonra mərkəzə doğru hücumu başlayıb.

10 gün kimi qısa müddətdə uğurlu olan hücumlardan sonra Bəşər Əsədin qüvvələri sürətlə iri şəhərlər nəzarəti itirib paytaxta çəkilir və sonra orda da məğlub olurlar.

Suriyanın devrilmiş Prezidenti Bəşər Əsəd və ailəsi Moskvaya gedib orda Rusiya tərəfindən sığınacaq aırlar, Rusiya mətbuatı yazıb.

O, üsyançı qrup HTS dekabrın 8-9-da paytaxta girən zaman qaçıb.

Bazar günü üsyançıların lideri Əbu Məhəmməd əl-Cövlani Dəməşqdə idarəçiliyi ələ alıb, müvəqqəti hökümət qurulub.