Sentyabrın 28-də “Dağlıq Qarabağ Respublikası” özünü buraxdığını bəyan etdi. Bundan əvvəl isə separatçı qurum silahları və hərbi texnikanı Azərbaycana təhvil verməyə başlayıb.
Qarabağ münaqişəsi bitdimi? Bundan sonra nə olacaq?
BBC Azərbaycanca bu və digər suallara cavab tapmağa çalışıb.
Qarabağ münaqişəsi bitdimi?
Separatçı qurumun “prezidenti” Samvel Şahramanyanın imzaladığı fərmanda gələn il yanvarın 1-dək “DQR-in tabeliyində olan bütün dövlət qurumları və təşkilatları”nın ləğv ediləcəyi və “Artsaxın mövcudluğunun” dayandırılacağı göstərilir.
Bir çox müstəqil təhlilçilər “DQR”in süqutunu Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası kimi qiymətləndirirlər və Azərbaycan tarixinin “ən ağrılı səhifələrindən biri qapanmaq üzrədir”, “separatçı qurumun özünü buraxması 35 illik separatizm hərəkatının sonu deməkdir” deyə şərh edirlər.
Siyasi təhlilçi Alya Yaqublu BBC Azərbaycancaya deyir ki, “DQR”-in özünü buraxmasını münaqişənin bitməsi kimi dəyərləndirmək olar, ancaq Rusiya sülhməramlılarının hələ bölgədə olması sonrakı proseslərin necə cərəyan edəcəyini proqnozlaşdırmağa imkan vermir.
Rusiya sülhməramlılarının mandadı 2025-ci ildə bitir. Mandatın taleyi ilə bağlı hələ ki, nə Rusiya, nə də Azərbaycan rəsmiləri öz mövqeyini açıqlayıb.
Prezident İlham Əliyev xalqa son müraciətində bildirib ki, 19-20 sentyabr “antiterror əməliyyatı”nın nəticələri imkan verəcək ki, sülh danışıqları üçün Ermənistan tərəfindən yaradılan maneə aradan qalxsın.
Ermənistan Qarabağ ermənilərinin hüquqları və təhlükəsizliyi məsələsini sülh danışıqlarında şərt kimi irəli sürür, rəsmi Bakı isə bu məsələnin daxili işi olduğunu deyirdi.
“DQR” özünü niyə müstəqil dövlət kimi qəbul elətdirə bilmədi?
Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Qarabağ ermənilərinin müstəqil dövlət kimi elan etdiyi “DQR”-in ərazisi beynəlxalq ictimaiyyətdə Azərbaycan ərazisi kimi tanınıb.
Rəsmi Bakı bu ərazilərin işğal edildiyini bəyan edib.
1993-94-cü illərdə BMT Təhlükəsizlik Şurası Ermənistan qoşunlarının Azərbaycan ərazisindən çıxarılmasını, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyən dörd qətnamə qəbul edib, amma illər uzunu onların heç biri yerinə yetirilməyib.
Bu illər ərzində beynəlxalq aləmdə Qarabağda yaşayan ermənilərin hüquqlarının qorunması barədə çağırışlar səslənsə də, heç bir dövlət ərazi bütövlüyü prinsipinin əleyhinə gedərək “DQR”i müstəqil dövlət kimi tanımayıb.
Özünü onun təhlükəsizliyinin “qarantı” adlandırsa da, heç rəsmi Yerevan da “DQR”-in müstəqilliyini rəsmən tanımayıb. Amma “respublika”nın büdcəsi və ordusu Ermənistanla sıx bağlı olub. Yerli sakinlər xarici ölkələrə səfər edə bilmək üçün Ermənistan pasportu daşıyıb.
“DQR”-də “prezident”, “parlament” seçkiləri keçirilsə də, heç vaxt dünya dövlətləri seçkinin nəticələrini tanımayıb.
İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıdığını deyən Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan açıq-aşkar demişdi ki, heç bir ölkə Qarabağı Azərbaycandan kənarda tanımayacaq və beynəlxalq ictimaiyyət onlardan statusla bağlı “planka”nı aşağı” salmağı” tələb edir.
Qarabağda Azərbaycanın hərbi əməliyyatından sonra vəziyyət necədir?
19-20 sentyabr “antiterror əməliyyatı”ndan sonra erməni hərbi birləşmələri silah-sursatı, hərbi texnikanı təhvil verməyə başlayıb.
Yeni yaranmış vəziyyətdən sonra etnik ermənilər Qarabağı tərk etməyə başlayıb. Sosial şəbəkələrdə Laçın yolu boyunca, üzü Ermənistana sarı yaranmış maşın tıxacını əks etdirən video görüntülər yayılıb.
Ermənistan 70 mindən çox erməninin bölgəni tərk etdiyini deyir. Azərbaycan hələ ki, rəqəm açıqlamayıb.
Bazar ertəsi axşam Xankəndi yaxınlığında yanacaq anbarında baş vermiş, onlarla adamın ölümünə səbəb olmuş yanğından sonra Azərbaycan ora yanğınsöndürənlər, tibbi heyət, səyyar hospital qurmaq üçün avadanlıq göndərib.
Qarabağda hakimiyyətdə kimlər olacaq?
Rəsmi Bakı İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra iqtisadi rayonların yeni bölgüsünü aparmış, işğaldan azad olmuş ərazilər, həmçinin Qarabağ ermənilərinin nəzarətində olan Xocavənd, Xocalı rayonları və Xankəndi şəhəri də Qarabağ iqtisadi rayonunun tərkibinə verilmişdi.
Bundan başqa, işğaldan azad edilmiş ərazilər üzrə Prezidentin xüsusi nümayəndəsi institutu təsis edilib.
Özünü buraxan “Dağlıq Qarabağ Respublikası”nın idarə və təşkilatları gələn il yanvarın 1-nə kimi ləğv edilməlidir.
Azərbaycanlı təhlilçilərə görə, yanvar ayına qədər mövcud idarə və təşkilatların işinin təhvil-təslimi olacaq və bunlar Azərbaycan rəhbərliyi altına keçəcək.
Sentyabrın 23-də Xankəndi şəhərininn Ermənistandan aldığı elektrik enerjisi kəsilərək Azərbaycanın elektrik sisteminə qoşulub.
Amma hələ ki, rəsmi qurumlar Xankəndi və ətraf ərazilərin idarəedilmə mexanizmini açıqlamayıb.
Sentyabrın 25-də Xocalıda görüşən rəsmi Bakı təmsilçiləri və Qarabağ ermənilərinin nümayəndələri razılaşıblar ki, sosial-humanitar, iqtisadi və infrastruktur sahələr üzrə fəaliyyət istiqamətlərini müəyyənləşdirmək üçün azərbaycanlılarla Xankəndi şəhəri də daxil olmaqla, ərazidəki müvafiq qurumların nümayəndələri birgə işçi qrupu yaratsınlar.
Azərbaycan hələ ki, Xankəndiyə girməyib, amma sosial şəbəkələrdə Xocalı, Ağdərə, Xocavənd rayonlarında hərbçilərin Azərbaycan bayrağını sancdığını göstərən vídeo kadrlar yayılır.
Yeni hərbi əməliyyatlar ola bilərmi?
İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra hərbi aktivlik daha çox Azərbaycan-Ermənistan sərhədində özünü göstərsə də, Qarabağda, Rusiya sülhməramlıların məsuliyyət zonasında da hərbi gərginlik ara-sıra müşahidə olunurdu.
Amma Azərbaycanın Qarabağda apardığı 19-20 sentyabr “antiterror əməliyyatları” zamanı Ermənistan buna müdaxilə etmədi, sonradan Prezident İlham Əliyev bunu təqdir edərək “siyasi səriştə” adlandırdı və “önəmli amil” saydı.
Qarabağdakı hərbi əməliyyatlardan sonra separatçı qurum təslim oldu və silahlarını təhvil verməyə razılaşdı.
Bununla da Azərbaycan ölkə daxilində ona tabe olmayan hərbi silahlı qruplaşmanı zərərsizləşdirmiş sayıla bilər.
Amma sərhəddə vəziyyət hələlik stabil olsa da, gərginliyin yüksəlməsi istisna olunmur, çünki ölkələr arasında delimitasiya və demarkasiya kimi məsələlər hələ öz həllini tapmayıb və sülh sazişi imzalanmayıb.
Hərçənd, İlham Əliyev ABŞ dövlət katibi Antony Blinkenlə son telefon danışığında onu əmin edib ki, artıq hərbi əməliyyatlar olmayacaq, Dövlət Departamentinin sözçüsü bildirib.
ŞƏKLİN MƏNBƏYİ,GETTY İMAGES
Ermənilər qayıdacaqmı və qalacaqmı?
Prezident İlham Əliyev son çıxışında Qarabağda yaşayan erməni əhalisinin “tezliklə yaxşılığa doğru dönüşü” görəcəyini deyib. Bundan başqa, rəsmi Bakı təhlükəsizlik vədi də verir. Hətta Ermənistan Baş naziri Nikol Paşinyan da bir neçə gün əvvəl Qarabağda mülki insanların yaşaması üçün təhlükəsiz şəraitin olduğunu deyib.
Amma rəsmi Bakının vədlərinə baxmayaraq, etnik ermənilərin əksəriyyəti Qarabağı tərk etməyə üstünlük verib və bəziləri xarici mediaya açıqlamalarında geriyə dönməyəcəklərini deyirlər.
Rəsmi Bakı qalmaq və Azərbaycan qanunları ilə yaşamaq istəyən Qarabağ ermənilərinin qeydiyyatı üçün elekton portal yaradıb və telefon nömrələri paylaşıb.
Rəsmi Bakı deyib ki, əgər erməni sakinlərindən kimsə Azərbaycan qanunvericiliyi və hakimiyyəti çərçivəsində yaşamaq və ona tabe olmaq istəmirsə, onları buna məcbur edə bilməz.
Bununla yanaşı, Azərbaycan XİN erməni sakinləri öz yaşayış yerlərini tərk etməməyə və “multietnik Azərbaycan cəmiyyətinin bir hissəsi olmağa” çağırıb.
Azərbaycanlılar Xankəndiyə qayıdacaqmı?
Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsi rəhbərlyi sentyabrın 26-da Xankəndidən olan azərbaycanlı məcburi köçkünlərlə görüşərək bildirib ki, “Böyük Qayıdış” onları da əhatə edəcək.
Görüşdə Xankəndidən olan məcburi köçkünlər qayıdışa hazırlıq məsələlərinə dair rəy və təkliflərini səsləndiriblər, – Komitə bildirib.
Azərbaycanlıların Xankəndi, Xocalı, Xocavəndə hansı şərtlərlə qaytarılacağı ilə bağlı hələlik Azərbaycan hökumətinin planı bəlli deyil.
Münaqişə necə başladı?
1980-ci illərin sonlarında Azərbaycan SSR-in bir hissəsi olan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin erməni əhalisi SSRİ rəhbərliyinə müraciət edərək, onları Ermənistan SSR-in yurisdiksiyasına keçirilmələrini xahiş etdilər.
Bu, Azərbaycanda böyük qəzəblə qarşılandı və tezliklə münaqişənin sərhədləri DQMV-ni aşdı və hər iki ölkənin etnik erməni və azərbaycanlıların yaşayışına sirayət etdi.
Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar oranı tərk etdi, Sumqayıtda baş vermis erməni poqromları Azərbaycanın digər bölgələrində yaşayan ermənilərin ölkədən getməsinə səbəb oldu.
1990-cı ilin yanvarında Bakının erməni əhalisinə hücum oldu və yanvarın 20-də Sovet ordu birləşmələri Azərbaycanın paytaxtına girdi, yüzlərlə dinc sakin öldürüldü, yaralandı və ya itkin düşdü.
1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ilə Qarabağ uğrunda mübarizə yeni bir mərhələyə qədəm qoydu: tərəflər SSRİ ordusunun qoyub getdiyi silahlardan istifadə etmək imkanını əldə etdi.
Xüsusilə şiddətli döyüşlər 1992-1993-cü illərə təsadüf edib: hər iki tərəf böyük itkilər verib. Bu müddət ərzində münaqişənin müəyyən epizodlarına müharibə cinayətləri kimi qiymət verilir.
Xüsusilə, bu, 1992-ci ilin fevralında mühasirəyə alınan, Azərbaycanın Xocalı şəhərindən olan mülki əhalinin erməni qüvvələri tərəfindən kütləvi öldürülməsilə bağlıdır: Azərbaycanın rəsmi məlumatlarına görə, o zaman 600-dən çox qoca, qadın və uşaq ölüb.
Bu müharibə nəticəsində Azərbaycan Şuşa daxil Dağlıq Qarabağı və ətrafdakı yeddi rayonu itirdi.
1994-cü ilin mayında Azərbaycan və Ermənistan arasında atəşkəs imzalansa da, uzun illər tez-tez atəşkəs pozuldu, ölən və yaralılar oldu.
2020-ci il sentyabrın 27-də başlamış və 44 gün davam etmiş İkinci Qarabağ müharibəsinin nəticəsində Azərbaycan ərazilərinin böyük hissəsini işğaldan azad etdi.(BBC.com)